د.نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد
چەمكی رەخنەگر لەلای ئیدوارد سەعید بە ئەندازەیەك بەرین دەبێتەوە، كە مانایەكی گشتگیر لەخۆدەگرێت و بە "رەخنەگری رۆشنبیری" ناو دەبرێت. ئەم رەخنەگرانە سنوورەكانی پسپۆری رەتدەكەنەوە بۆ ئەوەی هۆكاری پیشەیی و پسپۆری و تەنانەت سیاسیش نەبنە هۆی دیاریكردنی ئاراستەی تاكڕەهەندیی رەخنەگر لە بیركردنەوە و بەكارهێنانی كەرەستەكانی رەخنە و میتۆددا.
بەم مانایە رەخنەگرانی رۆشنبیری هەموو ئەو كەسانە دەگرێتەوە، كە لە بوارە جیاجیاكانی زانستە مرۆڤایەتی و كۆمەڵایەتییەكاندا كار دەكەن، واتە كەسانی بیرمەند و روناكبیر و فەیلەسوف و ئەدیب و مێژوونووس و ئەنترۆپۆلۆژیست و ئەكادیمی و سیاسەتمەداریش دەگرێتەوە. رەخنەگرانی رۆشنبیری ئەو رەخنەگرانەن كە باسی هەر سێ تابووەكەی (ئایین) و (دەسەڵات) و بابەتەكانی (سێكس) دەكەن و رەخنەیان ئاراستە دەكەن، بەو پێیەی هیچ شتێك نییە لە سەرووی رەخنەوە بێت. بۆ ئەم مەبەستەش رەخنەگرانی رۆشنبیری دەستیان واڵایە لە هێنانی زانستە جیاجیاكان و لە میتۆد و كەرەستە هەمەچەشنەكانی رەخنە بۆ ناو توێژینەوەكانیان. كەواتە رەخنەگرانی رۆشنبیری ئەو رەخنەگرانەن كە خاوەنی رۆشنبیرییەكی ئینسایكلۆپیدیایین، ئیدی پسپۆرییان هەرچییەك بێت، سنوور بۆ ئازادییەكانی نووسین دانانێن.
رەخنەگرە ماركسیستە ئەوروپییەكان یەكەم كەس بوون بایەخیان بە لێكۆڵینەوەی رۆشنبیری و رەخنەی رۆشنبیری داوە، چونكە لەپاش رەخنەگرتنیان لە رەوتەكانی بونیادگەری، جارێكی دیكە مەسەلەكانی پەیامی ئەدەب و سۆسیۆلۆجیای ئەدەب و كولتووری میللییان هێنایە نێو توێژینەوەكانیان، بە چەشنێك بواری رەخنەگرانیان ئەوەندە بەرین كردەوە كە لە پۆست بونیادگەریدا هیچ رەوتێك رەت ناكرێتەوە، بەپێچەوانەی ئەوەی كە بونیادگەراكان مەسەلەی پەیامی ئەدەب و پەیوەندیی ئەدەب بە ئایدیۆلۆجیا و كۆمەڵگەوە رەت دەكردەوە، تەنیا تێكستیان وەك قەوارەیەكی زمانەوانیی سەربەخۆ تەماشا دەكرد.
دەتوانین بڵێین كارەكانی رەخنەگرانی رۆشنبیری دەچنە نێو دەربڕینی نارەزایی و ئۆپۆزیسیۆنەوە و دژی رۆشنبیریی باو دەنووسن
لەنیوەی دووەمی شەستەكانی سەدەی بیستەمدا، رەخنەگرانی ئینگلیز هەوڵیاندا لە رێگەی "سەنتەری لێكۆڵینەوەی رۆشنبیریی هاوچەرخ" لە زانكۆی بێرمینگهام چەمكێكی نوێ بە كولتوور و لێكۆڵینەوەی رۆشنبیری ببەخشن، دیارترینیان (ریچارد جۆنسۆن) بوو كە رەخنەی ئەدەبییان لەچوارچێوە تەسكەكەی هێنایە دەرێ، دواتر لە فەرەنسە لە زانكۆی سۆربۆن (میشێل فۆكۆ) كاریگەرییەكی بەهێزی لەبواری رەخنەی رۆشنبیریدا دروست كرد، بەتایبەتی پاش ئەوەی دیدە رەخنەییەكانی لە دەسەڵات و كولتوور بردە ناو بوارەكانی شێتی و بەندیخانە و سێكس، ئیدی سێ كتێبی گرنگی لەسەر مێژووی شێتی و بەندیخانە و سێكس نووسی و لەوێدا وەك رەخنەگرێكی رۆشنبیری، ریشەی رەخنەی كولتووریی پتر جێگیر كرد، بۆچی؟ چونكە فۆكۆ لە لێكۆڵینەوەكانیدا سوودی لە هەموو شتێك وەردەگرت، لەوانە: یاداشت و بیرەوەرییەكانی كەسانی لادەر، نووسینە ناروونەكانی شێتەكان، تۆماری دادگاكان، راپۆرتی پزیشكەكان و دۆكیومێنتی پۆلیس و دادوەرەكان.
كۆمەڵێك لەو رەخنەگرە چالاكانەی كە بە (رەخنەگرانی رۆشنبیری) ناو دەبرێن، وەكو والتەر بنیامین، ئەنتۆنی گرامشی، لویس ئەلتۆسێر، میخائیل باختین و پاشان لوسیان گۆڵدمان و تۆدۆرۆڤ و هابرماس، بە شێوەیەكی راستەوخۆتر و روونتر پرۆسەی رەخنەی رۆشنبیرییان دەكرد، بەتایبەتی دوای پێشكەوتنە تیكنۆلۆجییەكان و هاتنی رادیۆ و سینەما و پاشان تەلەڤیزیۆن بۆ ناو ئەدەب و كولتوور، ئیدی ئەمانە پێناسێكی دیكەیان بۆ كولتوور و رۆشنبیری كردەوە بە چەشنێك كراوە بێت لەبەرامبەر هەموو هونەرەكانی دیكەدا.
دەتوانین بڵێین كارەكانی رەخنەگرانی رۆشنبیری دەچنە نێو دەربڕینی نارەزایی و ئۆپۆزیسیۆنەوە و دژی رۆشنبیریی باو دەنووسن، واتە كارەكانیان پتر دەچێتە نێو تەوژمی ئۆپۆزیسیۆنەوە نەك دەسەڵات، ناوەڕۆكی كارەكانیان بریتییە لە رەخنەی رۆشنبیریی شیكاری كە بەپلەی یەكەم بۆ ئاستە جیاجیاكانی رۆشنبیران و بگرە خەڵكی ئاسایی ئاراستە دەكرێ نەك بۆ كەسانی پسپۆر و دەستەبژێر. لەوانەیە گرنگترین رەخنەگرانی رۆشنبیریی عەرەبی ئەمانە بن: ئیدوارد سەعید، محەمەد ئەركون، نەسر حامید ئەبوزەید، ئەدۆنیس، هاشم ساڵح، جۆرج تەرابیشی، سادق جەلال عەزم، عەلی وەردی، تەها حسێن. لە رۆشنبیریی كوردیشدا لەدوای راپەڕین ژمارەیەك رەخنەگری رۆشنبیری سەریانهەڵدا كە راستەوخۆ رەخنەكانیان ئاراستەی دەسەڵات و تابووەكان كرد.
