رۆڵف دۆبێڵێ
لە فارسییەوە: محەمەد كەریم
(41)
نیڵسۆن ماندێلا دەڵێت:
«تۆ دەتوانیت دنیا بگۆڕیت و بیكەیت بە جێگایەكی باشتر تەنیا دەبێت ئیرادەت هەبێت، ئەوسا توانای هێنانەكایەی گۆڕانكاریت دەبێت.»
ستیڤ جۆبز لە جێگایەكدا وتویەتی:
«كەسانێك ئەوەندە گەمژەن تەسەور دەكەن دەتوانن دنیا بگۆڕن، ئەمانە ئەو كەسانەن كە لە كۆتاییدا سەركەوتوو دەبن.»
ئەم رستانە زۆر جوانن. ئەو رستانەی لەگەڵ زەوقی زاتی خەون دروستكەری ئێمەدا خۆش دێتەوە. ئەو رستانەی ئومێدمان پێدەبەخشێت و مانا بە ژیانمان دەدات.
بەڵام لە راستیدا ئایا دەتوانین دنیا بگۆڕین؟ بە پێچەوانەی ئەو ئاوازی نائومێدییەی كە هەندێ لە رۆژنامەكان و رۆژنامەنووسان دەیڵێنەوە، پەیام و بابەتی ئاوا بەردەوام دووبارە دەبێتەوە و هەرگیز خەڵك سەبارەت بەوەی بتوانن دنیا بگۆڕن ئەوەندە گەشبین نەبوون. لە راستیدا لە چاخی بەردینەوە هەتا سەدەكانی ناوەڕاست خەڵك وایان دەزانی ژیانیان بەدەست قەزا و قەدەرە و بەینیان لەگەڵ ئەو رستانەدا نەبوو كە لەلایەن ستیڤ جۆبز و نیلسۆن ماندیلاوە وتراون. لە راستیدا چارەنووسی ئەوان پاشایانی خوێنمژ یان ئەو خودایانە دیارییان دەكرد كە بە مەبەستی تۆڵە بوومەلەرزەیان دروستدەكرد. ئەو بیرۆكەیە كە كەسێكی ئاسایی بۆ نموونە جووتیارێك یان كۆیلەیەك بتوانێت دنیا بگۆڕێت، تەواو بێمانا بوو قەت بە خەیاڵی ئەواندا نەدەهات.
دروشمیان گۆڕینی دنیایە
هەڵبەتە ئاشكرایە دانیشتوانی ئێستای زەوی ئیتر باوەڕیان بە چارەنووس نییە و خۆشیان تەنیا وەكو هاووڵاتی ئاسایی نابینن، بەڵكو خۆیان وەكو ئەندازیاری دنیا لەبەرچاودەگرن كە دەتوانن لە رێگەی ستارت ئەپەكان و پڕۆژە خزمەتگوزارییەكانەوە دووبارە خۆیان فۆمەرمەڵە بكەن و خۆیان باش بكەن، وەكو خاوەنكارانی سەركەوتووی دۆڵی سیلیكۆن (Silicon Valley) یان ئەو بلیمەتانەی كە چەندان سەدە پێش ئێمە دەژیان. لە راستیدا خەڵك نەك تەنیا بیر لە گۆڕینی ژیانی خۆیان دەكەنەوە، بەڵكو بیر لە گۆڕینی دنیاش دەكەنەوە، لەبەرئەوە لەو رێكخراو و كۆمپانیایانەدا دەبن بە ئەندام كە دروشمیان گۆڕینی دنیا بێت و شانازی بەو ئامانجەوە دەكەن كە بۆ خۆیان دیاریكردووە و هەست دەكەن ژیانیان مانای پەیداكردووە. تەنانەت ئامادەن لە بەرامبەر دەسكەوتێكی هیچدا ئیش بۆ ئەو جۆرە رێكخراوانە بكەن.
لە راستیدا ئەو فکرەی كە گرووپێك یان كەسێكی تایبەتی دەتوانێت دنیا بگۆڕێت، یەكێكە لە گەورەترین ئایدیولۆجیاكانی سەدەی ئێمە و یەكێكە لە گەورەترین وەهمەکانی ئێمە. لەو ئایدیۆلۆجیایەدا دوو هەڵەی زانین هەیە، یەكەمیان هەڵەی تەركیزە كە لە بەشی 11دا باسمان كرد و دانێڵ کانیمان بەم شێوەیەی خوارەوە باسی دەکات: «هیچ شتێك لە ژیاندا بەو رادەیەی تۆ تەسەوری دەكەیت گرنگ نییە و مەسەلەكان كاتێك گرنگی پەیدا دەكەن كە تۆ بیریان لێدەكەیتەوە.»
گەورە دەردەكەون
بە دەربڕینێكی دیكە ئەگەر تۆ وردبینێك بەدەستەوە بگریت و سەیری نەخشەیەكی پێبكەیت، ئەو شوێنانەی دەكەونە ژێر وردبینەكەوە زۆر گەورە دێنە بەرچاو. سەرنجی ئێمەش وەكو وردبینێك ئیش دەكات بەو رێگەیەی كاتێك لەسەر ئایدیۆلۆجیای گۆڕینی دنیا تەركیز بكەین گرنگی ئەو ئایدیۆلۆجیایە لە هەموو شتێك زیاتر دەبێت كە لە واقیعدا هەیە.
دووەم هەڵەی زانین هەڵەی بە ئەنقەستە كە لەلایەن فەیلەسوفی ئەمریكی دانێل دینێت
(Daniel Dennett)ەوە ناونراوە و لەم حاڵەتەدا ئێمە تەسەور دەكەین لە پشت هەر گۆڕانكارییەكەوە مەبەستێك هەیە بە چاوپۆشی لەوەی هەموو گۆڕانكارییەك لەسەر بنەمای بەرنامەڕێژی پێشتر بووە یان نا. لەسەر بنەمای ئەم هەڵەیە هەمیشە پێمان وایە لە پشت هەر رووداوێكەوە بیرۆكەیەك هەبووە و بە ئەنقەست كراوە، بەم پێیە كاتێك لە ساڵی 1989دا ئەو دیوارە ئاسنینەی كە سۆڤیەت و هاوپەیمانەكانی لە وڵاتانی تری ئەوروپا جیادەكردەوە رووخێنرا، هەندێك هەستیان كرد چەند دەستێك لە پشت پەردەوە هەن و كەسێك پێشان بەرنامەی بۆ ئەمە داناوە. بۆ نموونە كۆتاییهاتنی ئەپارتاید لە ئەفریقای باشوور بەبێ هەوڵەكانی نیڵسۆن ماندیلا كاریكردە نەبوو، هەروەها گاندی لە سەربەخۆیی هیندستاندا رۆڵێگی گرنگی بینی یان ستیڤ جۆبز كە نەخشەی مۆبایلی زیرەكی ئەمڕۆی دانا یان كەسانێكی دیكەی وەكو ئۆپینهایمەر (Oppenheimer) و ئەلبێرت ئەنیشتاین و كارل فریدریش بێنز كە بەبێ ئەمانە بۆمبای ئەتۆم و تیۆری نیسبی و ئوتومبیل نەدەبوو. لە راستیدا ئێمە داهێنانی هەر شتێك و هەر پێشكەوتنێك دەدەینە پاڵ مرۆڤێكی تایبەت.
خووی پەرەسەندن
ئەم مەیلە بۆ پەیداكردنی مەبەست و نیەتی هەر شتێك رەگوریشەی لە خووی پەرەسەندنی ئێمەدا هەیە. لە راستیدا بە پێی ئەو خوڵق و خووە باشتر وایە هەمیشە دەستێكی باڵا لەبەرچاو بگرین تا دەستی نزم بۆ نموونە ئەگەر دەنگێك لە ناو دەوەنەوە دێت باشتروایە سەرچاوەكەی بە پڵنگێكی ددان تیژ یان بە جەنگاوەرێكی دوژمن تەسەور بكەین نەك بە دەنگی با. لە راستیدا ژمارەیەكی كەم لە باوباپیرانی ئێمە حەزیان لەوە بوو سەرچاوەی نیشانە و گۆڕانكارییە روكەشەكان بە بچووك لە قەڵەم بدەن، چونكە لەم حاڵەتەدا لە بەرامبەر مەترسییەكاندا بە دروستی كاردانەوەیان نیشان نەدەدا و نەوەكانیان بەرەبەرە دەبڕایەوە. ئێستا سەرەڕای نەمانی مەترسی دەوروبەر ئەم خاسیەتە هێشتا لە ئێمەدا هەیە، لەبەرئەوە وادەزانین نیەت و دەستی پشت پەردە لە هەموو بابەتێكدا هەیە، تەنانەت لە كاتێكدا بەڕاستی هیچ دەستێكی پشت پەردەش وجودی نییە. بە هەرحاڵ هەمان مەسەلە دەبێتە هۆی ئەوەی هەندێك لە خۆیان بپرسن چۆنچۆنی لەناوچوونی ئەپارتاید بەبێ نیڵسۆن ماندێلا كاریكردە بوو، یان داهێنانی مۆبایلی ئایفۆن پێویستی بەهێزی خەیاڵی ستیڤ جۆبز هەبوو.
مارتن لۆسەریش نەبوایە هەر رووی دەدا
هەڵەی بە ئەنقەست دەبێتە هۆی ئەوەی ئێمە مێژووی جیهان بە ژنان و پیاوانی گەورەوە ببەستینەوە. رۆشنبیری دیاری ئینگلیز مات ریدلی (Matt Ridley) لە كتێبە بێوینەكەیدا بە ناوی پەرەسەندنی هەموو شتێك
(Evolution of Everything) ئایدیۆلۆجیای پیاوان و ژنانی مێژوو دروستكەری رەتكردۆتەوە و دەڵێت:
«ئێمە حەزدەكەین هەستبكەین لە هەموو گۆڕانكارییەكی گەورە و سەرسوڕهێنەردا مرۆڤێكی بلیمەت و زانا لە ئارادایە و زیاتر لەوەی لە واقیعدا هەیە بەهای بۆ دادەنێین.»
فەیلەسووفانی تریش بە ئەنجامێكی لەو بابەتە گەیشتوون، وەكو مونتسكیو (Montesquieu) كە وتوێتی:
«مارتن لوسەر لەو ریفۆرمەدا كە لە ئەمریكا رویدا، رۆڵێكی گەورەی هەبوو، بەڵام ئەو ریفۆرمانە ناچاری بوو، دواجار هەر روویدەدا، تەنانەت ئەگەر مارتن لوسەریش نەبوایە كەسێكی تر سەركردایەتی ریفۆرمەكەی لە ئەستۆ دەگرت.»
سێ شارستانی
تەقریبەن لە ساڵی 1500ی زایندا ژمارەیەك لە سەركردە پورتوگالی و ئیسپانییەكان بەرەو ئەمریكای ناوەڕاست و باشوور كشان و ئیمپراتۆری ئەزتەك (Aztec) و مایا (Maya) و ئینكا (Inca) یان لە چاوتروكانێكدا دابەیەكدا. بۆچی؟ نەك لەبەرئەوەی كەسێكی وەكو كۆرتس (Cortes) زۆر زیرەك بوو بەڵكو لەبەرئەوەی پورتوگالی و ئیسپانییەكان نەخۆشییەكیان هەبوو كە خۆیان ئاگایان لێی نەبوو. هەڵبەتە ئەوان بەرگەی ئەو نەخۆشییەیان دەگرت، بەڵام خەڵكی ئەمریكای باشوور و ناوەڕاست نەیاندەتوانی لە بەرامبەر ئەو نەخۆشییەدا خۆیان بگرن و لە ئەنجامی ئەوەدا ژمارەیەكی زۆر لە خەڵكی ناوچەكە مردن. لە راستیدا ئەو ڤایرۆس و بەكتریایانە، داگیركەری راستەقینەی خەڵكی ناوچەكە بوون، هەربۆیە حاڵی حازر نیوەی دانیشتوانی قاڕەی ئەمریكا بە زمانی ئیسپانی یان پورتوگالی قسە دەكەن و مەسیحی كاسۆلیكن.
خۆمانی لێ بە دوور بگرین
بەڵام ئەگەر ژنان و پیاوانی گەورە لە دیاریكردنی مێژووی مرۆڤدا كاریگەرییان نەبووە، كەواتە مێژوو كاریگەریی چ شتێكی لەسەرە؟
هیچ كەس و هیچ شتێك، زۆربەی رووداوە گرنگەكان بەڕێكەوت و لە ئەنجامی چەند رووداوێكی شانسی تردا روویان داوە و لە راستیدا كەس ئاراستەیان ناكات.
دنیا قابیلی پێشبینی نییە و ئەگەر تۆ كتێب و بەڵگەنامە مێژووییەكان بۆ ماوەیەكی زۆر بخوێنیتەوە تێدەگەیت كە هەموو پێشكەوتنە بەرچاوەكانی مرۆڤ تا رادەیەك زادەی رووداوی رێكەوت بوون و تەنانەت گەورەترین و بەرجەستەترین كەسانی مێژوو تا رادەیەكی زۆر كاریگەریی دەوروبەر و خەڵكی سەردەمی خۆیان لەسەر بووە. لە راستیدا یەكێك لە رێگاكانی باش ژیان ئەوەیە كە خۆمان لە بت دروستكردن و ئەفسانە دروستكردن بەدوور بین و تەسەور نەكەین خۆمان دەتوانین بتێك یان ئەفسانەیەك بین.
سەرچاوە: هنر خوب زیستن، ص 226-230
