جینۆسایدی كورد لە سەدەی بیستەمدا

كاریگەریی و لێكەوتەكانی

نەوزادی موهەندیس 

‎كورد هیچ كاتێك دەستبەرداری شۆڕش نەبووە و هەمیشە بە هێز و بازووی خۆی و پشتبەستوو بە شاخەكانی كوردستان بەرگریی لە مانەوە و شوناسی خۆی كردووە

پڕۆسەی جینۆسایدی مرۆڤ مێژوویەكی دێرینی هەیە لە جیهاندا و هەركات رژێم یان دەسەڵاتێكی داگیركەر، یان خۆسەپێن بەسەر گەل و نەتەوەیەكی تردا ویستبێتی دەسەڵاتی رەهای خۆی بسەپێنێت و خۆی بكاتە تاكە سەركردە و دەسەڵاتداری رەها، ئەوا راستەوخۆ پەنای بردۆتە بەر داگیركردنی نیشتمان و خاكی گەلێكی تر بۆ فراوانكردنی رووبەری دەسەڵاتەكەی و دواتریش بۆ نەهێشتنی زۆرینەی ئەو نەتەوە و پێكهاتانەی تر، پەنای بردۆتە بەر كوشتن و راوەدونان و وەدەرنان و راگواستنیان بۆ دەرەوەی خاك و نیشتمانەكەیان و دابەشكردنیان بەسەر وڵاتانی تر و ئاوارە و دەربەدەر كردنیان، تا رەگەز و نەتەوەكەی خۆیان بكەنە سەردەست و ئیدی بیر و بۆچوونی خۆیان بە ئارامی و بۆ ماوەیەكی درێژتر بەبێ كێشەی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبیی جیاواز بژین و درێژە بەمان و دەسەڵاتە تاكڕەوەكانی خۆیان بدەن.
ئەوەتا هەموو جەنگە داگیركاری و كۆڵۆنیالەكانی رۆژئاوا و ئەوروپاییەكان لە كیشوەری ئەمریكا و ئەفریقا و ئاسیادا هەمووان تەژین لە كارەساتی جینۆساید و پاكتاوكردنی رەگەزی و راگواستن و كوشتن و بڕینی نەتەوە و گەلە رەسەنەكانی ئەو ناوچانە.
 هەردوو جەنگی یەکەم و دووەمی جیهان لە ناواخنیاندا هۆكار و پاڵنەرەكانیان بۆ جینۆسایدكردن و راگواستن و دەستبەسەراگرتنی خاكی نەتەوەكانی تر بوو، بۆئەوەی هەمووانیان لە بۆتەی كەلتوری خۆیاندا بتوێننەوە، وەك داگیركارییەكانی ئینگلیز و فەڕەنسا و ئیتالیا و ئیسپانیا و روسیا و ژاپۆن و عوسمانییەکان، لە بۆسنە و هەرسك لەلایەن سربییەكان و لە جەزائیر و سودان و نەیجیریا و عیراق و كەمبودیا و سریلانكا و هیندستان و كۆریا و ئەنگۆلا و هیندە سورەكانی ئەمریكا و رەشپێستەكانی ئەفریقا و...هتد.
چەند نموونەیەكی جینۆساید لە مێژوودا
-هۆلۆكۆستی ئاسیایی لەلایەن ئیمپراتۆریەتی ژاپۆنەوە.
-وێرانكردنی ئەفغانستان لەلایەن یەكێتی سۆڤێتەوە.
-گەمارۆ و برسێتی لە كارە نامرۆڤانەكانی جەنگی ناوخۆی نەیجیریا.
-برسێتی گەورە لە چین.
-برسێتی گەورە لە یەكێتیی سۆڤیەت لە 1932-1933.
-برسێتی ڤێتنام ساڵی 1945. 
-برسێتی گەورەی ئێرلەندا.
-برسێتی كۆریای باكوور.

تاكە پاڵنەر و بیانووی نازییەكان بۆ جینۆسایدی جووەكان نەهێشتنی بەناو رەگەز و توخمە پیسەكان و زاڵكردنی توخمە بەناو خاوێن و باڵاكەی ئاری رەگەز بوو، كە ئەمەش بۆ خۆی جگە لە سیاسەتێكی فاشیانەی نامرۆڤانە هیچی تر نەبوو

پێناسەی جینۆساید (كۆمەڵكوژی)
بریتییە لە وێرانكردنی پلان بۆداڕێژراو و بە مەبەست، بە شێوەیەكی گشتگیر یان بەش بەش، لەسەر بنەمای نەتەوەیی یان ئایینی یان نیشتمانی.
زاراوەی جینۆســـاید لـــــــــە ساڵی 1944 لەلایـــــــــــەن (رافائیل لیمكین)ەوە داهێنرا، هەروەك لە مادەی (2) لە رێكەوتنی قەدەغەكردن و سزادانی تاوانی كۆمەڵكوژی (CPPCG) لە ساڵی 1948دا پێناسەكراوە، بەوەی كە بریتییە لە: (هەر كارێك بكرێت بە مەبەستی لەناوبردنی هەموو یان بەشێك لە گروپێكی نیشتمانی یان نەتەوەیی یان رەگەزیی و ئایینی، وەك: كوشتنی ئەندامانی ئەو گروپانە، زیانگەیاندنی جەستەیی یان عەقڵی توند بە تاكەكانی ئەو گروپانە، سەپاندنی رێوشوێن بە ئامانجی قەدەغەكردنی منداڵبوون لەناو ئەو گروپانەدا، گواستنەوەی منداڵ بە زۆرەملێ لە كۆمەڵێكەوە بۆ كۆمەڵێكی تر).
سەدەی رزگار كردنی گەلانی ژێردەستە
لە سەدەی بیستەمدا كە بە سەدەی پێشكەوتن و داهێنانە سەرسوڕهێنەرە تەكنۆلۆژییەكان دادەنرێت و بە سەدەی رزگاریی گەلانی ژێر دەستە ناوزەد دەكرێت، سێ پڕۆسەی گەورە و قێزەونی جینۆسایدی مرۆڤ تیایدا بەرجەستە كراوە، وەك جینۆسایدی ئەرمەنەكان لە ساڵی 1915 كە زیاتر لە یەك ملیۆن و 500 هەزار ئەرمەنی بێتاوان لە ژن و منداڵ و پیاو بە گەنج و پیرەوە گەنجان لە هەردوو رەگەز لەو نەتەوەیە تێداچوون، ئەویش لەسەر دەستی دەسەڵاتی عوسمانی، تاكە پاڵنەری ئەو جینۆسایدەش بریتیبوو لە سیاسەتی قڕكردنی نەتەوەیەك كە هەزاران ساڵ بووە لەسەر خاك و نیشتمانی خۆیان ژیاون، بەڵام لە میانی پیادەكردنی سیاسەتی پاکتاوی رەگەزیی و نەهێشتنی نەتەوەكانی تر و زاڵكردنی توخم و رەگەزی خۆیان بەسەر ئەوانی تردا، بە قێزەونترین شێواز كەوتنە گیانی ملیۆنان مرۆڤی بێتاوان و زۆر نامرۆڤانە تاوانیان دەرهەق کردن و سیاسەتی راگواستن و كوشتن و بڕین و كاولكردن و سووتماككردنی خاك و رەز و باخ و سڕینەوەی شوناس و زمانەكەشیان پیادە كرد.
هۆلۆكۆست
دووەم گەورەترین پڕۆسەی جینۆساید لە جەنگی دووەمی جیهاندا لە نێوان ساڵانی (1933 – 1945) روویدا لەسەر دەستی هیتلەر و پارتی نازی ئەڵمانیادا دژی جووەكان و کۆمۆنیستەکان و بەهۆیەوە زیاتر لە پێنج تا شەش ملیۆن مرۆڤی بێتاوانی تیادا سەرەونگون كرا بە ناوی (هۆلۆكۆست)ەوە كە تا ئەوپەڕی و دوور لە هەموو بەها مرۆڤایەتییەكان و بە دڕندانەترین شێواز تاوانی جەنگ لە دژیان پەیڕەوکرا هەر لە راگواستن و كوشتن و سووتاندنەوە بگرە تا پاكتاوكردنی رەگەزی، تاكە پاڵنەریشیان نەهێشتنی ئەو رەگەز و توخمانە بوو کە ناویان لێنابوو (رەگەز و توخمە پیسەكان و زاڵكردنی توخمە خاوێن و باڵاكەی ئاری رەگەز)، ئەمەش بۆخۆی جگە لە سیاسەتێكی فاشییانەی نامرۆڤانە هیچی تر نەبوو.
جینۆسایدی كورد 
 سێیەم پڕۆسەی جینۆسایدی گەل و نەتەوەی کوردە کە نەتەوەیەکی زیندوو و خاوەن مێژوو و رابردوو كەلتور و شارستانی كە بە هەزاران ساڵە لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و شاخەكانی زاگرۆسدا ژیاون و خاوەنی ئیمپراتۆریەت و دەسەڵاتی پانوپۆڕبوون لە ناوچەكەدا، لە كۆتایی سەدەی بیستدا و بە دیاریكراویش لە ساڵانی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا ئەم گەلە جینۆساید كرا، ئەویش لە پڕۆسەی ئەنفالدا كە لە رێكەوتی 22ی شوبات تا شەشی ئەیلولی ساڵی 1988ی خایاند و رژێمی بەعسی فاشیست بە ناوی (ئەنفال)ەوە جێبەجێی كرد. 
ئەم شاڵاوەش بریتیبوو لە جینۆسایدكردنی نەتەوە و خاك و نیشتمانی كورد لە باشووری كوردستان بە بیانووی ئەوەی كە بۆ دواجار كێشە و مەسەلەی كورد لە عیراق و لە ژێر سایەی بەعسدا بنبڕبكات و چیدی ناوی كورد و كوردستان نەمێنێت.
قۆناغەكانی ئەنفال 
 ئەنفالی یەكەم: ناوچەی سلێمانی (سەرگەڵو) لە 23/2 تا 19/3/1988.
ئەنفالی دووەم: ناوچەی قەرەداغ، بازیان، دەربەندیخان لە 22/3 تا 1/4/1988.
ئەنفالی سێهەم: ناوچەی گەرمیان، كەلار، باوەنوور، كفری، دووز، سەنگاو، قادركەرەم لە 20/4 /1988.
ئەنفالی چوارەم: لە سنووری زێی بچووك كە ناوچەی كۆیە و تەق تەق و ئاغجەلەر و ناوشوانی دەگرتەوە لە 3 - 8/5/1988.
ئەنفالی پێنجەم و شەشەم و حەوتەم: دەوروبەری شەقڵاوە و رواندز لە 15/5 تا 26/8/1988.
ئەنفالی هەشتەم: كۆتا قۆناغ، ناوچەی بادینان و ئاكرێ و زاخۆ و شێخان و دهۆك لە 25/8 تا 6/9/1988.
بەعس و سەدام وایان دەزانی بەم پڕۆسە نەگریسە توانیویانە كورد و كوردستان جڵەوگیربكەن و بۆ هەتاهەتایە دەنگ و رەنگی كوردیان كپكردووە.
ئەم پڕۆسەی جینۆسایدەی بەعسییەكان دژی كورد لە باشووری كوردستان وەك ئامارێكی جێگیركراو 182هەزار كوردی لە ژن و پیاو و منداڵ و گەنج و لاو لەناوبردووە و زیاتر لە چوار هەزار و 500 گوند و شارۆچكەی وێرانكردووە و دەیان هەزار دۆنم زەوی و رەز و باخی سووتماك كردوە و هەزاران كانیاو و رووباری وشك كردووە و هەزاران سەر ئاژەڵی لەناو بردووە. بەهەمان شێوە تەنها پاڵنەری ئەم سیاسەتە نامرۆڤانەیەی بەعسییەكانیش بریتیبوو لەوەی كە گەل و نەتەوەیەك بەناوی كوردەوە نەمێنێت لەناو ئەو عیراقەی ناویان نابوو (عیراقی عەرەبی) کە دەیانویست تەنها و تەنها نەتەوەی عەرەب زاڵ و باڵادەست بێت و چیدی كورد نەبێتە مایەی سەرئێشە و كێشە و گرفت بۆ دەسەڵاتە تاكڕەو و شۆڤێنی و فاشیستەكەیان.
بەكارهێنانی چەكی كیمیایی
بەعس هەر بەوەشەوە نەوەستا و لە بێدەنگی ویژدانی مرۆڤایەتی و جیهانی خۆرئاوای بەناو دیموكراتیدا دەستی برد بۆ بەكارهێنانی چەكی كیمیایی و غازی خەردەلی قەدەغەكراو لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و ترۆپكی كارەساتەكەی دژی گەلی كورد پیادەكرد لە كیمیابارانكردنی چەندین ناوچەی كوردستان هەر لە سێوسێنان و قەرەداغ و گۆپتەپە و ئاغجەلەر و بالیسان و یاخسەمەر و لووتكەی ئەو تراجدیدیا نامرۆڤانەیەشی لە 16/3/1988دا قەوماند و دوایین جامی رق و كینەی بەسەر هەڵەبجەی زامدار و برینداردا رشت، لەو كارەساتەشدا زیاتر لە پێنج هەزار شەهید و 10 هەزار برینداری لێكەوتەوە و شارەكەش بە تەواوەتی خاپوور و وێران بوو بە مرۆڤ و ئاژەڵ و رووەك و دارستان و رەز و باخ و كانیاوەكانیشییەوە.
بەم شێوەیە كارەساتی جینۆسایدی مرۆڤەكان لە سەدەی بیستەمدا بێ وێنەبوو لەلایەن دەسەڵاتدارە نامرۆڤانەكانی عوسمانی و ئەڵمانییە نازییەكان و بەعسییە شۆڤێنیستەکانەوە. ئەو دەسەڵاتانە سەدەی بیستەمیان هێندەی تر خوێناوی كرد و بەرگێگی رەشی قەترانییان كرد بە بەری مێژوو و قۆناغەكە و سەدەكەدا و پڕۆسەی جینۆسایدەكان بوونە پەڵەیەكی رەش بە نێوچاوانی داگیركەران و دەسەڵاتە تاكڕەوە نازی و فاشی و شۆڤێنییەكان و تەواوی مرۆڤایەتیشەوە. 
ئەوانەی ئەو كارەساتانەیان خوڵقاند، بە روویەكی رەش و قێزەونەوە هەنگاویان بەرەو هەزارەی سێهەمی مێژوو هەڵهێنا.
بێكەسیی كورد لە جیهاندا
 ئەوەی جێگەی داخ و كەسەری گەورەیە بۆ كورد، لە هەردوو پڕۆسەی جینۆسایدی ئەرمەن و جووەكاندا، تەواوی دونیای ئەو سەردەمانە كەوتنە بەرگریكردن و پاراستنی ئەو دوو رەگەزە و لە ئەنجامیشدا دەوڵەت و خەلافەتە 600 ساڵییەكەی عوسمانی تارومار بوو و لە رەگەوە هەڵوەشایەوە. 
لە دووەمین جەنگی جیهانیشدا رژێمی نازی و هیتلەر لە جیهاندا بەگشتی و ئەوروپادا بەتایبەتی هەڵتەكێنران و تەفروتونا كران و بۆماوەی زیاتر لە 70 ساڵیشە نەیانهێشتووە ئەو جۆرە سیاسەتانە سەرهەڵبداتەوە دژی ئەرمەنەكان و جووەكانیش بەڵکو بگرە  دواتر لە كۆنگرەی ئاشتیدا لە پاریس لە ساڵی 1920 دەوڵەتێكیان بۆ ئەرمەنەکان پێكهێنا و پێشتریش لە ساڵی 1917دا بەڵێنی بەڵفۆریان دا بە جووەكان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێك بۆیان و ئەوەبوو دوای 31 ساڵ و لە ساڵی 1948دا دەوڵەتی ئیسرائیلیان بۆ جوو لە ناوەڕاست و دڵی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی و لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بۆ دروستكردن و بەهێزیان كرد و ماوەی زیاتر لە 75 ساڵیشە دەیپارێزن. 
هەر ئەوەش نا، بەڵكو دەوڵەتە زلهێزەكان لە پەرلەمانەكانیانەوە یاسایان دەركردووە و هەردوو كارەساتی جینۆسایدی ئەرمەن و جووەکانیان بە تاوانی دژی مرۆڤایەتی ناساندووە و گەمارۆی سیاسی و ئابووری و ئەمنییان خستۆتە سەر توركیا و ئەڵمانیا و تەنانەت قەرەبووی مادیشییان لێ وەرگرتوونەتەوە بۆ کەسوکاری قوربانییەکان.
تراژیدیای كورد پەردەپۆش كرا
ئەوەش لەکاتێکدایە بۆ تراژیدیاكەی كورد و شاڵاوەکانی ئەنفال و کیمیاباران و جینۆسایدی كورد هەر لە كاتی كارەساتەكەدا و تائێستاش واتە دوای نزیكەی چوار دەیە تێپەڕبوون بەسەریدا هێشتا لەسەر رەفەی زلهێزەكان تۆزی لێنیشتووە و نە بەرامبەر رژێمی بەعس و سەرانی ئەو رژێمە هیچ هەنگاوێكی یاساییان گرتەبەر و نە قەرەبووی ماددیان رەچاوكرد بۆ کەسوکاری قوربانییەکان، تەنانەت روفات و گۆڕەكانیشیان هێشتا بە نیوەناچڵی دۆزراونەتەوە و گەڕێنراونەتەوە بۆ ناو زێد و بنەماڵەکانیان. تەنانەت دوای رووخاندنی رژێمی بەعسیش لە ساڵی 2003دا لەلایەن هاوپەیمانانەوە بە سەرۆكایەتی ئەمریكا، دادگایی سەدام و سەرانی بەعس و لەسێدارەدانیشی لەسەر مەسەلەیەكی وا گەورە و جینۆسایدی گەل و نەتەوە و نیشتمانێك نەبوو، بەڵكو لەناو ئەو هەموو تاوانەدا تەنها لەسەر شەهیدکردنی 148 عەرەبی شیعە بوو لە قەزای دوجەیلی سەربە پارێزگای سەلاحەدین. 
بەم شێوەیە كورد و تراژیدیاكەی بە بێدەنگی و بە بێكەسی پەردەپۆش كرا و قوربانییەکانی كورد كرانە پێخۆری بەرژەوەندییە ماددییەكانی زلهێزەكان و جەلادەكانیش بێباكانە و ئازادانە بەردەوامبوون لەسەر قڕكردن و خنكاندنی نەتەوەیەك بە رۆژی رووناك.

لە هەردوو پڕۆسەی جینۆسایدی ئەرمەن و جولەكەكاندا، تەواوی جیهان ئەو سەردەمانە كەوتنە بەرگریكاری و پشتیوانییان لەو دوو رەگەزە كرد، بەڵام جینۆسایدی كورد تا ئێستا و دوای نزیكەی 40 ساڵ تێپەڕبوون بەسەریدا هێشتا لەسەر رەفەی دەوڵەتانی زلهێزەكان تۆزی لێنیشتووە

یادكردنەوەیەكی سارد و سڕ
تا ئێستاش حكومەتەكانی عیراقی نوێ نە بڕیاریانداوە و نە هەنگاوی كردارەكیان هەڵهێناوە وەكو ئەركێكی ئەخلاقی و مرۆڤایەتی بۆ قەرەبووكردنەوەی ماددی و مەعنەویی خێزان و بنەماڵەی ئەنفالەكان و تەنها ساڵانە بە یادكردنەوەیەكی دووبارەی سارد و سڕ و بێ ناوەڕۆك یادیان دەكرێتەوە.
مێژووی جینۆسایدی كورد
پڕۆسەی جینۆسایدی كورد لە تەواوی كوردستانی گەورەدا مێژوویەكی دێرینی هەیە بە جیاوازیی رژێمە سیاسییەکانەوە کە لە هەموو بەشەکاندا گرتن و كوشتن و لەسێدارەدان و قەدەغەكردنی زمان و كەلتور و فەرهەنگ و جلوبەرگ و شوناسی كوردایەتی و سڕینەوەی مێژوو و جوگرافیا و ناو و ...هتد  دژ بە كورد پیادە کراوە و لە هەندێک بەشیشدا هێشتا بەردەوامە بە رێژەی جیاواز.
لە باكووری کوردستاندا و دوای دامەزراندنی دەوڵەتی توركیای نوێ بە رابەرایەتی مستەفا کەمال ئەتاتورک لە ساڵی 1923وە تا ئێستاش لەناوبردن و نکوڵیکردن لە كورد و مەسەلەکەی و شوناسەکەی بەردەوامە ئەوە جگە لە تیرۆركردنی جەستەیی و سیاسیی کارەکتەرە سیاسییە کوردەکان و جۆرەها گەمارۆی ئابووری و کەلتوریی و زمان و...هتد. کە ئەو سیاسەتە تەنانەت كوردەکانی باکووری تێپەڕاندووە و رۆژئاوای کوردستان و باشووریشی گرتۆتەوە.
بەهاری عەرەبی
ئەوەی لە سوریای سەردەمی حوکمڕانیی ئەسەدی کوڕ و باوک و بەر لەوانیشدا  روویداوە ئەوەیە کە كورد تا ساڵی 2011 و شۆڕشی گەلانی عەرەبی (بەهاری عەرەبی) خاوەنی هیچ مافێكی نەتەوەیی و فەرهەنگی نەبوون و تا ئێستاش وەكو نەتەوە و گەلێكی دێرینی ئەو بەشە لە سایەی ئەو وڵاتەدا نەبوونەتە خاوەن رەگەزنامە و شوناسی خۆیان.
كورد لە دێرزەمانەوە لەلایەن دەوڵەت و دەسەڵاتە سەردەستەكانی تورك و فارس و عەرەبەوە چەوسێنراونەتەوە و چەندین جۆر سیاسەتی كۆمەڵكوژی و جینۆسایدیان لە دژ پیادەكراوە، بە مەبەستی سڕینەوەی ناسنامەکەی، بەڵام داگیرکەران و رژێمە سیاسییەکان ئەوەیان لەبیرچووە كە تاسەر نە دەسەڵاتدا دەمێننەوە و نە هێز بۆ هیچ زاڵم و چەوسێنەرێك تاسەر دەمێنێت بەڵکو هەر رۆژێك دێت كە خۆیان و دەسەڵاتەكانیان بەرامبەر شۆڕش و خەباتی ستەملێکراوان ژێرەوژوور ببێت و میژووش بە ناشیرینترین شێوە ناویان تۆمار دەكات.
كورد و شۆڕش
 هەرواش بووە، كورد هیچ كات دەستبەرداری شۆڕش و بەرخۆدان نەبووە و هەمیشە بەهێز و بازووی خۆی و پشتبەستوو بە شاخەكانی كوردستان و رەوایەتی مافەكانی و بە قوربانیدان و گیانفیدایی نەوە دوای نەوە بەرگریی لەمان و بوون و شوناس و زمانەكەی كردووە، بە تایبەتی زمانەكەیان كە بڕبڕەی پشتی مانەوە و هێزەكەیان بووە و هیچ كات ئاوارەبوون و راگواستن و كۆمەڵكوژیی نەبوونەتە مایەی چۆكدادان و تەسلیمبوون و بەزینی. هەر بۆیەش ماونەتەوە و لەسەر خاك و ئاوی خۆیان وەك داربەڕوو رەگ و ریشەیان بە قووڵایی خاكی كوردستاندا رۆچووە و بەهێزتر و خۆڕاگرتر بوون، دوای هەموو تەنگژە و زوڵم و زۆردارییەك و لەگەڵ هەڵكەوتنی هەلی لەبار و گۆڕانكاری ناوچەیی و جیهانییەكاندا كەوتوونەتە خۆ بۆ سەندنەوەی مافە رەواكانیان و زاخاودانەوەی بیری شۆڕش و خەبات.
راپەڕینە جەماوەرییەكانی شێخ مەحمودی نەمر (1919 – 1922 – 1924 – 1931) و شێخ سەعیدی پیران 1925و پێشتریش شۆڕشەكانی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری (1880 – 1881) و دواتریش شۆڕشەكانی ئاگری داغ 1930 و دەرسیم (1937 – 1939) و بەدرخانییەكان (1812 – 1889) و دامەزراندنی كۆماری كوردستان بە رابەرایەتی پێشەوا قازی محەمەد لە ساڵی 1946دا و هەڵایسانی شۆڕشی ئەیلول (1961 – 1975) و شۆڕشی نوێی گەلەكەمان (1975 – 1991) و دامەزراندنی حكومەت و پەرلەمانی كوردستان ساڵی 1992 تا ئێستا بۆ ماوەی زیاتر لە 33 ساڵە لە باشووری كوردستان سەرپێی خۆی كەوتووە و لە رۆژئاواش پێكەوەنانی ئیدارەیەکی خۆسەری لە ساڵی 2011وە تا ئێستا نموونەی جوان و گەشاوە و سەركەوتنی خەباتی مانەوەیە لەسەر خاك و ئاوی لەمێژینەی خۆی و رەسەنایەتی كوردی سەلماندووە، لە هەمان كاتیشدا بۆشی و پووچەڵیی سیاسەتە نامرۆڤانەكانی داگیركارانیشی دەرخستووە.
لێكەوتە و كاریگەرییەكانی جینۆسایدی كورد
پڕۆسەی جینۆسایدی كورد لێكەوتە و كاریگەریی زۆر خراپی بەجێهێشتووە لەسەر دانیشتوانی ئەو ناوچانەی كە پڕۆسەكە گرتوونێتییەوە لەم رووانەوە:
1- لە رووی دەروونییەوە: تا ئێستاش هەموو ئەو خێزانانەی كە تاكوتەرا كەسیان لێ بەجێماوە لە كەش و بارودۆخێكی دەروونی نائارام و بێئومێدیدا دەژین و ئەمەش كاری كردۆتە سەر ژیان و گوزەران و بیركردنەوەیان و هیچ كات هەست بە ئارامی و دڵخۆشی و بوونی خۆیان ناكەن و هەمیشە هەست بە نەبوونی بەشێك یان ونبوونی پارچەیەكی گرنگی جەستەیان دەكەن.
2- لە رووی كۆمەڵایەتییەوە: ئەو خێزانانە تا ئێستاش لە بارێكی كۆمەڵایەتی تێكچوو و نائارامدا ماونەتەوە بەهۆی لەدەستدانی باوك و برا و خوشك و دایك و هاوسەر و منداڵەكانیانەوە، كە بۆتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی ئاشتیی كۆمەڵایەتی و نەمان و لێكدابڕانی هەزاران پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و خێزانی.
3- لە رووی ئابوورییەوە: ئەو ناوچانەی كە پڕۆسەكە گرتوونیەتەوە هەموانیان بەهۆی وشكبوونی رەز و باخ و دارستان و وشكبوونی كانیاو و لەوەڕگا و نەمانی سەروەت و سامان و مەڕوماڵات و...هتد، لە بارێكی ئابووریی خراپدا ژیان دەگوزەرێنن، سەرەڕای بڕینەوەی مووچەیەكی كەمی شەهیدانە و ئەنفالانە، بۆیە ئەو ناوچانە هەژارترین ناوچە و دانیشتوانی كوردستان پێكدێنن لەبەرئەوەی لەلایەك حكومەتی هەرێمی كوردستانیشەوە وەک پێویست پڕۆژەی كارگەی بەرهەمهێنەریان بۆ دانەمەزرانراوە و ئاوەدانی و گەشتوگوزار و...هتد-یان پێ نەگەشتووە. 
لەلایەكی دیکەشەوە لەلایەن حكومەتی عیراقەوە نەك هەر كۆمەك ناكرێن، بەڵكو هەر پشتگوێش خراون.
4- لە رووی خوێندن و پەروەردەوە: ئەم ناوچانە بۆ ماوەیەكی زۆر دابڕاوبوون و هەموو منداڵەكانیان دووربوون لە خوێندن و پەروەردەیەكی سەردەمیانەی راست و دروستەوە، بە پیلانی داگیركەران و دواتر خۆشیان لە بارێكی دەروونی ئارامدا نەبوون تا بتوانن بخوێنن، هەربۆیە ژمارەیەكی زۆری نەوەی ئەو قۆناغە بە نەخوێندەواری ماونەتەوە و ئەوەش كاریگەریی خراپی هەبووە.

دیكتاتۆر و خوێنمژەكانی مێژوو بیریان چووە كە تاسەر نەدەسەڵات و نە هێز بۆ هیچ زاڵم و چەوسێنەرێك نامێنێت و رۆژێك دادێت كە خۆیان و دەسەڵاتەكانیان بەرامبەر شۆڕش و خەباتی چەوساوەكان ژێرەوژوور دەبێت

جینۆسایدی كورد بێوێنە بووە لە جیهاندا
 بەم شێوەیە جینۆسایدی كورد لە باشووری كوردستاندا پڕۆسەیەكی تابڵێی نامرۆڤانەوە و دوژمنكارانە بووە و زیانە گیانی و داراییەکانی زۆر گەورە و كاریگەربوون بە درێژایی نزیکەی چوار دەیەی رابردوو. ئەمەش لەلایەك بۆ كەمتەرخەمی و بێباكی و بێبەرنامەیی کابینە جیاجیاکانی حكومەتی هەرێم دەگەڕێتەوە، لەلایەكی دیکەشەوە لەسەر ئاستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان و قەرەبووكردنەوەیان و دابینكردنی ژیانێكی شكۆمەندانە لە ناوخۆی كوردستان و لەسەر ئاستی عیراق و ناوچەكە و جیهانیشدا كاری گەورەی نەکردووە بۆ ناساندنی تاوانەكە وەك تاوانێكی دژە مرۆڤانە و لەناو كۆڕ و كۆبوونەوە نێودەوڵەتییەكانیشدا بە گەرموگوڕی هەنگاوی نەناوە وەكو ئەرمەن و جولەكەكان و لۆبی بەهێزیان بۆ دروست نەكردووە. هەرچەندە لێرە و لەوێ و لە رێگەی رێكخراوە مەدەنییەكان و كەسانی خەمخۆرەوە هەوڵی بچووك هەیە، بەڵام هیچیان بارتەقای گەورەیی و كاریگەریی و ترسناكی پڕۆسەكە نین.
بە هیوای ژیانێكی شكۆمەندانە
 لە كۆتایدا و لەیادی 36 ساڵەی شاڵاوەکانی ئەنفالد كە هەموو ساڵێک لە 23 شوباتەوە تا شەشی ئەیلول هەموو رۆژێک دەتوانین یادی بكەینەوە، تەنها ئەوەندەمان لە دەست دێت كە سەری رێز و نەوازش دابنەوێنین بۆ قوربانیانی ئەو شاڵاوە نامرۆڤانەیەی بەعسییەكان كە دژبە گەلەكەمان لە تەواوی باشووری كوردستاندا جێبەجێیان کرد. بەو هیوایەی نەوە و كەسوكاری بەجێماوی ئەنفالەکان بتوانن ژیان و گوزەرانێكی پڕ شكۆیان بۆ فەراهەم بكرێت و كەمێك ئاسەواری ئەو زنجیرە تاوانە لە دڵ و دەروونیاندا سووك ببێت، چونكە هیچ قەرەبوویەكی ماددی و مەعنەوی ناگاتە نرخی نینۆکی منداڵێكی بێنازی جێماوی ئەنفال و دڵۆپەخوێن و فرمێسكێكی قوربانیان و میراتگرە سەربەرزەکانیان.
سەرچاوەكان:
1. https://ar.wikipedia.org
2. https://encyclopedia.ushmm.org/content/ar
3. https://pukmedia.com
4. https://www.skynewsarabia.com
5. https://baghdadtoday.news

 پڕۆسەی جینۆسایدی بەعسییەكان دژی كورد لە باشووری كوردستان 182هەزار كوردی لە ژن و پیاو و منداڵ لەناو بردووە

ساڵی 1915 زیاد لە یەك ملیۆن و 500 هەزار ئەرمەنی جینۆساید کران

دووەم گەورەترین پڕۆسەی جینۆساید لە جەنگی جیهانی دووەمدا ساڵانی (1933 – 1945) روویدا