جەمال ئارێز
دیاریکردنی رۆژەکانی (ژینگە، کرێکاران، ژنان، پەرستاران، خاوەن پێداویستیی تایبەت، باوک، دایک، ئاڵا، زمانی دایک و ..هتد). دەشێت بەشێکی پەیوەست بێت بە بۆنەیەکەوە کە نەتەوە یەکگرتووەکان دەستنیشانی کردووە، بەڵام زۆرێکیان ریشەیەکی مێژووییان هەیە و لە ئەنجامی رووداوێکی سیاسی و کۆمەڵایەتییەوە سەرچاوەی گرتووە کە مرۆڤگەلێک تێیدا بوونەتە قوربانی و بەری رەنج و خەباتی توێژێکی کۆمەڵایەتییە.
بچووککردنەوەی یەکی ئایار
دنیای سەرمایەداری بە قۆستنەوەی دەرفەتی نەبوونی هۆشیاریی سیاسی و رووناکبیری لای چینی کرێکار، هەمیشە لە هەوڵی کەڵەکەکردنی سەرمایەدا بوون لەسەر رەنج و ماندووبوونی ئەو چینە کە بەهۆی زۆریی سەعاتەکانی کار و کەمیی کرێی کار و کەمیی پشوو و دەرفەتی گونجاوی ئەو چینە زەحمەتکێشە بۆ خۆ رۆشنبیرکردن و دەرککردن بە ئەرک و مافەکانی خۆیان، توانیویانە لانیکەمی مافەکانیان بە دەستکەوت و بەخشش پێ بفرۆشنەوە. بە تایبەتی لەو وڵاتانەدا کە سیستمی حوکمڕانی دیکتاتۆری و تۆتالیتارییە.
چینی کرێکاری عیراق
گرفتێکی گەورەی عیراق بە درێژایی مێژووی 100 ساڵی رابردوو ئەوەیە لە سەردەمی داگیرکاریی ئینگلیزدا بزووتنەوەیەکی کرێکاریی چالاک لە عیراقدا هەبووە، لەلایەکەوە بەشێکی پەیوەست بووە بەوەی کارگە و فابریکەکانی عیراق لەژێر هەژموونی کۆمپانیا سەرمایەدارییەکانی ئینگلیزدا بوون و حکومەتەکانی عیراق تەنها دیکۆرێک بوون و نەیانتوانیووە کارگەکان بە نیشتمانی بکەن، لەلایەکی دیکەشەوە بەهۆی ململانێی زلهێزەکانی هەردوو بلۆکی سۆشیالیستی و سەرمایەدارییەوە بزاوتی چەپ و کۆمۆنیستی چالاکبووە و زۆرێک لە هێزە سیاسییە نهێنییەکان و کەسایەتییە سیاسییە رووناکبیرەکان وەک رەتکردنەوەی هەژموونی سەرمایەداریی ئینگلیز بەسەر کۆی لایەنە ژیانییەکانی وڵاتەکە بە گشتی و کایەی بەرهەمهێناندا بە تایبەتی، ئالوودەی بیری چەپ و سۆشیالیستی بوون کە زۆربەیان وەک پەرچەکردار بوون، نەک بڕوایەکی پتەو و کۆنکرێتی.
بەڵگەی ئەوەش کە دیدگای سەرجەم ئەو هێز و رەوتانە سۆشیالیستی نەبوون و بۆ هێنانەدیی خواستەکانی چینی کرێکاران و زەحمەتکێشان نەبوون، ئەوەیە کە لە دوای رووخانی رژێمی پاشایەتییەوە لە 14/7/1958 بەشێک لەو هێزانەی کە ئیدیعای هێنانەدیی یەکسانی و دادپەروەریی کۆمەڵایەتییان دەکرد و بگرە بەسەر شان و ملی چینی کرێکاردا گەیشتنە پێگەی حوکمڕانی، نەک نەیانتوانی لە ئاستی دروشمەکانیاندا بن، بەڵکو بە چەندین پاساوی جیاجیای ئایدیۆلۆژی و دروستکردنی دوژمنی وەهمییەوە، رەوتی خێرای بزووتنەوەی چینایەتییان خاوکردەوە و بوونە مایەی پەرتکردنی ئەو کەمە یەکگرتووییەی چینی کرێکاریش کە لەئارادا بوو.
چاکسازییەکانی سەردەمی قاسم
ئەگەرچی مێژووی ناوەڕاستی سەدەی بیستەم لە عیراقدا شایەتی جۆرێک لە چاکسازیی ئابوورییە لەسەر دەستی عەبدولکەریم قاسم کە ئەو مێژووە وەک سەرکردەیەکی نیشتمانی ناوی تۆمارکردووە، بەڵام بەو پێیەی لەو سەردەمەدا زۆربەی چاکسازییەکانی بواری کشتوکاڵی گرتۆتەوە، هەر زوو بەهۆی بەریەککەوتنی لەگەڵ دەرەبەگ و خاوەن زەوییەکاندا لە باشوورەوە بۆ باکووری عیراق تاڕادەیەک کردەی چاکسازییەکەی پەکخراوە، هەرچەندە خۆشبەختانە بەشێک لەو چاکسازییانە لە دەستووری کاتیی ساڵی 1959دا چەسپێنراوە و حکومەتەکانی دواتریش نەیانتوانیووە رەتی بکەنەوە و پووچەڵی بکەنەوە، بەڵام ناکۆکییە سیاسییە حزبییەکان و کودەتا سەربازییە یەک لەدوایەکەکانی 8ی فێبرایەری قەومی و بەعسییەکان بەسەر قاسم و شیوعییەکاندا و 18ی نۆڤەمبەری قەومییەکان بەسەر بەعسییەکاندا و ناکۆکیی کورد و بەغدا لەسەردەمی عارفدا و خۆ هەڵقورتاندن لە جەنگی حوزەیرانی 1967 لە سەردەمی عەبدولڕەحمان عارف و کودەتای 17 و 30 تەمموزی دووبارەی بەعسییەکان بەسەر عارفی دووەمدا وڵاتەکەی خستە گێژاوێکەوە کە کرێکاران و زەحمەتکێشانی عیراق تەنها لە خەمی ئارامی و ئاسایشدا بژین و مافە چینایەتییەکانی خۆیان وەک مافێکی پلە دوو تەماشا بکەن، ئەوە جگە لەو پەرتەوازەییەی بەهۆی حزبە سیاسییەکانەوە لەناو بزووتنەوەی چینایەتیی کرێکارانەوە رەنگیدایەوە بە تایبەتیش دوای بۆیاخکردنی سەندیکا و رێکخراوە کرێکارییەکان بە رەنگی حزبی حوکمڕان و قەدەغەکردنی هەر بزووتنەوە و رێکخراوێکی چینایەتیی مەدەنیی سەربەخۆ کە بتوانێت پێشڕەویی ئەو چینە بکات.
یاسای گۆڕینی ناوی کرێکار بە فەرمانبەر، غەدرێک بوو لە چینی کرێکار و دزییەکی ئاشکرابوو لە مافەکانیان، بەڵام نە حکومەتی هەرێم و نە عیراقی نوێش هێشتا دەستیان نەبردووە بۆ لابردنی ئەو غەدرە
سەردەمی زێڕین یان رووپۆشی سیاسی؟
ئەگەرچی ساڵانی 1972 بۆ 1979 لە رواڵەتدا بە سەردەمی زێڕینی چینی کرێکار هەژمار دەکرێت لە مێژووی عیراقدا، بەهۆی:
-بڕیاری خۆماڵیکردنی نەوت و دەرهێنانی لە چنگی کۆمپانیا بیانییەکان.
-رازیکردنی حزبی شیوعیی عیراق بۆ چوونە ناو بەرەی کاری سیاسییەوە لەسەر داوای یەکێتیی سۆڤێت و وڵاتانی بلۆکی سۆشیالیستیی ئەو سەردەمە.
-بوونی چەند سەرکردەیەکی چەپی بەعسی لە ناو سەندیکای کرێکاراندا.
-گرنگیدان بە پیشەسازی و پشتکردنە کەرتی کشتوکاڵ وەک ئامادەکاریی بۆ راگوێزانی گوندەکان بە تایبەتی لە کوردستان.
لەم قۆناغەدا چەندین پێشڤەچوون لە رەوشی ژیان و بژێویی چینی کرێکاراندا هێنرایە ئاراوە، وەک:
-دابەشکردنی زەوی و خانووی حکومی بەسەر کرێکاراندا.
-دابەشکردنی جلوبەرگ و قوماش بەسەر کرێکاراندا.
-دابەشکردنی حەوافیز و پاداشتی ساڵانە.
-زیادکردنی سلفە لە (60) دینارەوە بۆ (300) دیناری چاپی سویسری.
-زیادکردنی ماوەی مۆڵەتی دایکایەتی لە سێ مانگەوە بۆ شەش مانگی بە مووچەی تەواو و شەش مانگ بە مووچەی بنەڕەتی.
-دروستکردنی کۆمەڵەی هەرەوەزیی کرێکاران بۆ کڕینی کەلوپەل و پێداویستیی ناوماڵ بە نرخی پاڵپشتیکراو.
بەڵام دوای هاتنە سەرکاری سەدام حسێن بە رەسمی وەک سەرۆکی عیراق، درۆ و تەڵەکەی ئەو سەردەمە ئاشکرابوو، بە جۆرێک:
- لەڕووی سیاسییەوە بەرە هاوبەشەکەی نێوان حزبی شیوعی و بەعس هەڵوەشێنرایەوە و زۆربەی سەرکردە چەپەکانی بەعسیش کە لە سەندیکای کرێکاراندا چالاکبوون لە کۆبوونەوەکەی هۆڵی (خولد)دا لە بەغدا، لە بەعس دەرکران و لەسێدارە دران.
گەنجان بۆ بەرەکانی جەنگ
لەڕووی ئابووریشەوە رژێم عیراقی لە جەنگێکی ماڵوێرانکەرەوە گلاند و بەو هۆیەشەوە ئابووریی عیراق داتەپی و زۆربەی ژێرخانی ئابووریی و کارگەکان وێران بوون، جگە لەوەش بەشی هەرەزۆری کرێکاران و تەکنیککارانی گەنج و رووناکبیر بۆ بەرەکانی جەنگ راپێچ کران و شوێنیان بە کرێکار و تەکنیککاری بیانی و عەرەب پڕکرایەوە، خاڵی لاوازی ئەوەش لەو کاتەدا بە تەواوەتی رەنگیدایەوە کە ساڵی 1990 گەمارۆی ئابووری خرایە سەر عیراق بەهۆی داگیرکردنی کوێتەوە، %90ی کارگە و کارخانەکان لەکارکەوتن، چونکە دەستی کاری ناوخۆییان وەک پێویست تێدا نەبوو.
جگە لەوەش لەژێر گوشاری دۆخی ئابووریی سەردەمی جەنگی هەشت ساڵەدا یاسای ژمارە 150 لە ساڵی 1987دا لە مەجلیسی قیادەی سەورەوە دەرچوو بەو پێیەش کرێکارانی کردە فەرمانبەر و شتێک نەمایەوە بەناوی چینی کرێکار لە عیراقدا و لەو رێگەیەشەوە لە هەموو مافێکی چینایەتی و هاندان (حوافز) و پاداشتی ساڵانە و گەرەنتی (ضمان) داماڵران، کە بەداخەوە لەپاش نزیکەی (40) ساڵ لەو بڕیارە و رووخانی رژێم و گۆڕانی چەندین کابینەی حوکمڕانی لە عیراقدا، ئەو غەدرەی لە کرێکارانی عیراق و کوردستان کراوە، وەک خۆی ماوە و هیچکامیان لە هەرێم و عیراقیش دەستیان نەبردووە بۆ راستکردنەوەی ئەو هەڵەیە، سەرباری ئەوەش تادێت چینی کرێکار بەرەو پەرتبوونی زیاتر دەچێت و یەکی ئایاریش کراوەتە بۆنەیەکی رۆتینی کە لەبری ئەوەی ببێتە رۆژێک بۆ پێداگریی لەسەر گێڕانەوەی مافە زەوتکراوەکانیان لە کەرتی گشتی و تایبەتدا، بۆتە رۆژی بروسکەباران و جەژنە پیرۆزە و هەڵکردنی ئاڵای سووری رەش داگەڕاو کە لەمەیدانی پراکتیکیدا سیاسییەکان لە چەپەوە بۆ راست نەیانتوانیوە لانیکەمی هۆشیاریی چینایەتی بگەڕێننەوە بۆ ئەو چینە بەشخوراوە.
