پەیوەندیی نێوان ئەدەب و شار، لە بەرهەمی نووسەراندا

شار، بۆ زۆرێک لە نووسەران و شاعیران و رۆماننووسان پێگە و قورسایی خۆی هەیە و یەكێك بووە لە هۆكارەكانی داهێنان و هێنانە بوونی بەرهەمێك كە پێشتر هەرگیز بیرۆكەی لەو شێوەیە نەدەهاتە بوون، بە پێچەوانەشەوە هەر راستە كە گوندەكان و ژیانە سادە و دوور لەو قەرەباڵغییەی ناو شار و پەستانەكانی شاری، بەرهەمی ناوازە لەدایكبوون كە باشترین نموونە رۆمانی  رۆماننووسە رووسەكانە.
یەکەم: سلێمانی لە ئەدەبی کوردیدا بەرهەمەکانی بەختیار عەلی وەک نموونە
شاری سلێمانی تەنیا باکگراوندێک نییە بۆ رووداوەکان، بەڵکو هێمای ناسنامە و ململانێ و کەلتوری مۆدێرنی کوردییە، «لە سلێمانی کات تامێکی جیاوازی هەبوو، تامێک کە لە هیچ شوێنێکی تر تامی نەدەکرا...».
لە شیعری کوردیدا:
شێرکۆ بێکەس-ی شاعیر بە شێوەیەکی بەرفراوان لەبارەی شار و بەتایبەتی سلێمانی وەک شوێنی خەباتی فەرهەنگی نووسیووە و دەڵێت: «سلێمانی شارێکە لە پارچە شیعرەکان، هەر بەردێک ناوی شاعیرێکی لەسەرە».
دووەم: بەغدا لە ئەدەبیاتی عەرەبیدا
نەجــــیب مــــەحفوز، لەسەر قاهیرە نووسیویەتی، بەڵام لە بەغدا دەچێت لە قەرەباڵغی و دژایەتی و حیکمەتی فۆلکلۆر.
بەدر شاکر ئەلسەیاب، لە شیعری «سروودی باران»دا، بەغدا وەک شارێکی خۆشەویستی و مەینەتی وێنا دەکات: «بەغدا... ساڵەکان هەرگیز بۆ من پێکدادان نەبوون، بەڵام خۆشەویستییەکی نوێ لەسەرتدا گەشەی کرد.»، بەغدا وەک شارێکی ونبوو لەنێوان ئێستا و رابردوودا دەردەکەوێت، زۆرجار بارگاویی بووە بە نۆستالۆژیا و دڵتەنگی.
سێیەم: بەیروت لە ئەدەبی لوبنانی و عەرەبیدا:
جەبران خەلیل جەبران، بەیرووتی بە شاری ئازادیی و بیرکردنەوە وەسف کردووە، بەڵام بەهۆی ململانێشەوە لە یەکتر جیا بووەتەوە و دەڵێت: «بەیروت شارێکە کە شیعرەکانی لە خۆڵەمێشەوە دەنووسێت و هەموو بەیانییەک وەک فینیکس هەڵدەستێت.»
    چوارەم: شارە جیهانییەکان لە ئەدەبدا:
 دبلن، (جەیمس جۆیس) شار لە یەک رۆژدا  لە رۆمانی (ئولیسیس)دا، نیویۆرک، پاوڵ ئۆستەر وەک شاری لەدەستدان و نهێنی  لە (سێبەری نیویۆرک)دا باسی دەکات. تۆکیۆ لای (هاروکی موراکامی) شاری گۆشەگیریی و خەیاڵە.  پەیوەندیی نێوان ئەدەب و شار قووڵ و فرەڕەهەندە، بەو پێیەی شار سەرچاوەی ئیلهام و فەزای گێڕانەوەی سەرەتایی لە زۆرێک لە بەرهەمە ئەدەبییەکاندا پێکدەهێنێت. لێرەدا دیارترین تایبەتمەندییەکانی ئەم پەیوەندییە دەخەینەڕوو:
1 - شار وەک فەزای ئەدەبی:
شار، وەک شوێنی رووداوەکان بەکاردێت، جا راستەقینە بێت وەک: (بەغدا، قاهیرە، پاریس)، یان خەیاڵییوەک رۆمانی «1984»ی (جۆرج ئۆروێڵ)، شار دەبێتە ئاوێنەیەک بۆ هەست یان ململانێی کارەکتەرەکان و رەنگە رەنگدانەوەی گێژاوی شارنشینی، تەنیایی، یان هیوا بێت.
2 - شار وەک هێمایەکی کەلتوریی و شارستانی:
شار هێمای مۆدێرنیتە و پێشکەوتن و کراوەییە، بەڵام دەتوانێت هێمای نامۆبوون، ململانێی چینایەتی، یان گەندەڵیش بێت. لە ئەدەبدا شار هەندێکجار نــــــــــوێنەرایەتی ململانێی مرۆڤایەتی دەکات، لەگەڵ گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و ئابووری.
3 - ئەدەبی شار:
ژانرێکی ئەدەبیات هەیە بە ناوی «ئەدەبی شار»، کە شار خۆی دەبێتە پاڵەوانی دەقەکە، وەک نموونەی رۆمانەکانی (نەجیب مەحفوز) دەربارەی قاهیرە و رۆمانەکانی (جەیمس جۆیس) سەبارەت بە دبلن.
4 - شار وەک یادەوەریی بەکۆمەڵ:
شارەکان لە ئەدەبدا وەک کۆگای یادەوەریی و مێژووی بەکۆمەڵ دەردەکەون، وەک لە رۆمانەکانی رەوەند و نۆستالۆژیادا، شارە جەنگاوەرەکان، یان چۆڵەکان وەک فۆرمێک لە مێژووی داهێنەرانە لەسەریان دەنووسرێت.
5 - زمان و شێواز:
زمانی ئەدەبیی بەپێی شارەکە دەگۆڕێت: ئەدەبی شارەکان رەنگە بە بەراورد بە ئەدەبیاتی گوندنشین، یان گوندەکان، مەیلی بەرەو مۆدێرنیتە و ئەزموونکردن بێت، رەنگە شێوازەکە رەنگدانەوەی ریتمی ژیانی شارەکان بێت: خێرایی، ژاوەژاو و دژایەتییەکان.
بەراوردێکی نێوان شار و لادێ لە بەرهەمە ئەدەبییەکاندا:
   یەکەم: شار لە ئەدەبی کوردیدا- 
1 - شار وەک شوێنی نامۆبوون
لە زۆرێک لە رۆمانە مۆدێرنەکانی کوردیدا شار وەک شوێنێکی نامۆ، یان سەخت وێنا دەکرێت بۆ ئەو کوردەی کە لە گوند یان شاخەوە دێت.
بۆ نموونە:  لە رۆمانی (ژانی گەل)ی مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەد دا، شاری سلێمانی سەنتەری رووداوەكان و گشت تایبەتمەندییەكانی شارت پێ ئاشنا دەكات. هەروەها (كاروانی گەنم)ی (محەمەد مەولوود مەم) بە هەمان ئاڕاستەیە، دواتریش مامۆستا (حســـــین عارف) لە رۆمـــانی (شار)دا، كاتێك دەیخوێنیتەوە و كاتێكیش وەكو شانۆگەرییەك دەیبینیت، هەست دەكەیت بەناو شەقامەكاندا و لەگەڵ هاووڵاتیانی ئەو شەقامانەدا دەجووڵێیتەوە، كە بوونەتە یەكێك لە تەواوكارییەكانی ناو پێكهاتەی رۆمانەكە. هەروەها لە رۆمانی (نیشـتمانی سارا)ی رۆماننووس (میران ئه‌براهام)دا، نووسەر  دەڵێت: (ئه‌م رۆمانه مێژووی سه‌د ساڵمان بۆ ده‌گێڕێته‌وه و له‌کاتی بڵاوکردنه‌وه‌ی رۆمانی نیشتمانی سارا-دا، به‌تایبه‌تی که‌سایه‌تییه‌ کاریگه‌ره‌کانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌؛ باپیره خایم و که‌ریمی عه‌له‌که‌ و قه‌شه یوسف په‌ری و حه‌مه‌جانی حاجی سه‌لیم پێنجوێنی و پیره‌مێرد و فوئاد مه‌ستی و جه‌مال عیرفان و مامۆستا سالار و ده‌یان که‌سایه‌تی تر. که‌ له‌ رابردوودا مێژوویه‌کیان تۆمار کردووه، ده‌گه‌ڕێنه‌وه و به‌بێ جیاوازیی ئایدۆلۆژیی پێکه‌وه وه‌کو جاران، خۆیان به نه‌وه‌ی ئێستا ده‌ناسێننه‌وه.‌)
 لە بـەرهەمەکانی (بەختیار عەلی)دا شارەکانی وەک سلێمانی و هەولێر، وەک شوێنی پڕ لە ململانێی ناوخۆیی و دابەشکاری سیاسی دەردەکەون، بەهەمان شێوە (كاروان كاكە سوور)ی رۆماننووس، لە رۆمانی (ماڵی نانی)دا باس لەو تایبەتمەندییانەی ناو شاری هەولێر دەگێڕێتەوە و شارەکەت پێ ئاشنا دەكات، هەروەها كتێبی (دیاردەناسی شوێن و شوناس، خوێندنەوەیەكی دیاردەناسییە بۆ شاری سلێمانی) کە نووسینی  (د. رێبوار سیوەیلی)یە و خۆی  سەبارەت بە كتێبەكە  دەڵێت: (كتێبەكە بەتایبەت باسی شاری سلێمانی دەكات، لە دەیەی هەشتاكان تاكو ساڵانی دوو هەزارەكان، بەتایبەت باسی شەقامی سالم كە پێشی دەوترێت سەهۆڵەكە، هەروەها شەقامی تووی مەلیك، لەدەیەی هەشتاكاندا كە ئایا هەردوو شەقامەكە چۆن شوناسیان دەبەخشی بە ئینسانی كورد لەم شارەدا).
2 - شار وەک هێمای مۆدێرنیتە و سیاسەت:
ئەدەبی کوردی هەندێکجار شار بە بزووتنەوە سیاسی و کولتوورییەکانەوە دەبەستێتەوە، وەک لە چیرۆکەکانی ناڕەزایەتی، شۆڕش، یان دەربەدەریی. شار وەک شوێنی پەروەردە و ئازادیی و وەک شوێنی چەوساندنەوە بەکاردێت.
دووەم: شار لە ئەدەبی جیهانییدا:
1 - شار وەک هێمای پێشکەوتن و دابەزین: لە رۆمانی «ئولیسیس»ی (جەیمس جۆیس)دا، دبلن وەک شارێکی پڕ لە ژیانی رۆژانە و بیرکردنەوە دەردەکەوێت، لە رۆمانی «1984»ی (جۆرج ئۆروێڵ)دا، شارەکە دەبێتە هێمای سانسۆر و چەوساندنەوە.
2 - شار وەک سەرچاوەی ئیلهام:
پاریس، لەندەن، نیویۆرک... لە ئەدەبدا وەک هێمای کەلتور و هونەر دەرکەوتوون، بەڵام وەک شوێنی لەدەستدان و نامۆبوون.
 سێیەم: جیاوازی نێوان شار و لادێ لە ئەدەبدا:
توخم: شار، لادێ، فەزاکە ئاڵۆز و مۆدێرن و قەرەباڵغ و سادە و سروشتی و ئارامە، کارەکتەرەکان: نامۆ، دڵەڕاوکێدار، رۆشنبیری، رەگداکوتاو، بێتاوان، نەریتیی.
 هێما: مۆدێرنیتە، نامۆبوون، پێشکەوتن. رەسەنایەتی، نۆستالۆژیا، سەقامگیری، پرسەکان: سیاسی، چینایەتی، دەروونیی کۆمەڵایەتی، کشتوکاڵی و نەریتیی.
  لە کۆتاییدا:
شار لە ئەدەبدا تەنیا شوێنێک نییە؛ بوونێکی زیندووە، کە کارەکتەر و بیرۆکەکان تێیدا دەژین و دەگۆڕێن و کاریگەرییان لەسەر دروست دەکات. لە ئەدەبی کوردی و جیهانییدا شار وەک چاویلکەیەک کەڵکی لێوەردەگیرێت کە لە رێگەیەوە تەماشای خەون و خەبات و ئازارەکانی مرۆڤ دەکەین.
ئایا شار هۆکارێکە بۆ داهێنان؟
وەڵامەکە ئــــــــــــــەوەیە: بەڵێ زۆرجار شار هۆکارێکی پاڵنەرە بۆ داهێنان، بەڵام بە پلەی جیاواز و بە شێوەی جیاواز، بەپێی چوارچێوەی کەلتوری و کۆمەڵایەتی و سیاسی.
 بۆچی شارەکە بە هۆکارێک بۆ داهێنان دادەنرێت؟
1 - هەمەجۆریی کەلتوریی:
شارەکان خەڵک لە پاشخانی جیاواز کۆدەکەنەوە، ژینگەیەکی دەوڵەمەند بە بیرۆکە و ئەزموون دروست دەکەن، نووسەر یان هونەرمەند لە شارێکدا رووبەڕووی مرۆڤ و زاراوە و چین و ململانێی رۆژانە دەبێتەوە... کە هەموو ئەمانە کەرەستەی خاون بۆ داهێنان.
2 - ململانێ و ژاوەژاو و دژایەتی:
شـــــار شـــــوێنی دژایەتییە: هەژاریی و دەوڵــەمـــــــــــەندیی، خۆشەویستی و تەنیایی، ئازادیی و ترس، ئەم دژایەتییە گرژی فیکری و سۆزداری دروست دەکات، کە سووتەمەنیی داهێنەری ئەدەبی و هونەرییە.
3 - کتێبخانە و شانۆ و زانکۆکان:
شارەکە ناوەندی مەعریفە و فێربوونە، کەلتورێکی زیندوو (نمایش، پێشانگە، شیعر و مۆسیقا) دەروون هان دەدات بۆ داهێنان.
4 - کرانەوە بەڕووی جیهاندا:
شارە گەورەکان پەیوەستن بە جیهانەوە: رۆژنامە و وەرگێڕان،  هونەرێکن ئاستی جیهانییان هەیە، نووسەر و هونەرمەند لە ژێر کاریگەریی بیری جیهانییدان و بە زمانی خۆیان دەریدەبڕن.
نموونەی ژیانی راستەقینە:
قاهیرە: لە سەردەمی نەجیب مەحفوزدا  قەرەباڵغ و گرژ و دەوڵەمەند بوو بە چیرۆک، لە ئەنجامدا بوو بە قۆناغێک بۆ ئەدەبی واقیعی و رەمزی. 
پاریس: شاری هونەر و شۆڕش بوو، نووسەرانی نێودەوڵەتی وەک:(هێمینگوای،  بۆدلێر و کامۆ) لەو شارەدا سەرکەوتوو بوون.
 شاری سلێمانی:  سەرەڕای بچووکی قەبارەکەی بە بەراورد لەگەڵ پایتەختەکانی دیکە، بەڵام شوێنی لە دایکبوونی بیر و شیعری مۆدێرنی کوردییە، هەلومەرجی سیاسی و کەلتوری، وایکردبوو ببێتە ناوەندێکی داهێنەری خەمناک و خۆڕاگر.
 لە لایەکی ترەوە لادێ و گوند دەتوانن سەرچاوەی داهێنان بن، بەو پێیەی ئارامیی و تێڕامان و پەیوەندیی لەگەڵ سروشتدا پێشکەش دەکەن، نووسەری گەورە هەیە (وەک تۆماس هاردی، یان تۆڵستۆی) کە جوانترین بەرهەمی خۆیان لەبارەی لادێکانەوە نووسیوە.