رێککەوتنی عیراق و تورکیا و هاتنی ئەردۆغان بۆ عیراق لە زۆر رەهەندەوە پێویستی بە شرۆڤەیە. لەکاتێکدا پێش هاتنی سەرۆک کۆماری تورکیا هەموو زەمینەسازییەک بۆ سەردانەکە کرابوو.
هەرچەندە دۆخی سیاسی و ئەمنی و ئابووریی عیراق لە سەردەمی سودانی-دا بەراورد بە سەرۆک وەزیرانەکانی دیکەی عیراق لە زۆر رووەوە سەقامگیرترە و بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتیشەوە بەراورد بە نرخەکەی لە ماوەکانی پێشتردا، عیراق بووژانەوە و گۆڕانکاریی بەرچاوی بەخۆیەوە بینووە و تا رادەیەکیش ئێستا بازاڕی نەوت سەقامگیرترە.
یەکێک لە لێکەوتەکانی پڕۆژەی گەشەپێدان، بەدیوێکی تردا کردنەوەی دەروازەیەکی دیکەیە وەک ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئیبراهیم خەلیل
قۆستنەوەی دەرفەتەکە بۆ بنیاتنانەوەی ژێرخان
ئەمەش وایکردووە بەهۆی فرۆشتنی نەوتەوە پارەیەکی زۆر بێتە عیراقەوە و دیدگای حکومەتەکەی سودان-یش وادەخوازێت، ئەم دەرفەتە بقۆزیتەوە تا ئاستەنگەکانی بەردەم ستراتیژ و کارەکانی کەمتر بکاتەوە و پارەی عیراق لەپێناوی بنیاتنانەوەی ژێرخان و گەشەپێدانی سێکتەرە جیاوازەکاندا خەرج بکات.
پێدەچێت پلانی داهاتووی عیراق وابێت کە شادەماری ئابوورییەکەی جگە لە نەوت، بەرەو سێکتەرەکانی دیکەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و پێکەوە بەستنی عیراق بە وڵاتانی ئیقلیمی و دونیای دەرەوە بەرەو پێشەوە ببات. بۆ ئەم مەبەستەش چاوی لە تەواوبوونی کارەکانی (رێگەی گەشەپێدان)ە، کە بەلای دەستەبژێری سیاسیی عیراقەوە دەرچەیەکی گرنگە بۆ پێدانی رۆڵی زیاتری عیراق لە بواری بازرگانی و ترانزێت و پێکەوەبەستنی عیراق بە دەرەوە. هەرچەندە عیراق خۆی دەزانێت ئەم دیدگا و ستراتیژەی بێ ئاستەنگ و ئاڵنگاری تێناپەڕێت، بۆیە دەمێکە کار بۆ ئەم چانسە دەکات و زۆرتر فۆکسی دەخاتەسەر و پێداچوونەوە بە هەل و دەرفەتەکان و ئاستەنگ و هەڕەشەکاندا دەکات. بۆ ئەو مەبەستەش بەدوای سەقامگیریی ناوخۆیی و دەرەکیدا دەگەڕێت، جگەلەوەش سەقامگیریی نێودەوڵەتیش.
سەردانەکەی (15ی نیسان)ی سودانی بۆ ئەمریکا هەر بۆ ئەو مەبەستە بوو. ئێستاش لەسەر ئاستی ئیقلیمی کار بۆ زەمینەسازی و داوای هاوکاری لە وڵاتانی دراوسێ دەکات و رێککەوتنیان لەگەڵدا ئیمزا دەکات.
لەناوخۆشدا هەموو هەوڵێکی بۆ ئەوەیە روبەڕووی ئاڵەنگارییە ناوخۆییەکان ببێتەوە، بەو هیوایەی گرفت لەبەردەم بەدیهێنانی ئامانجەکانیدا دروست نەبێت.
هەرێم لە سەردەمی سودانیدا
هەروەک دەبینین سیاسەتی ناوخۆیی عیراق وادەخوازێت هێزی نەرم بەرامبەر نەیارە ناوخۆییەکانی بەکاربهێنێت و پێداچوونەوە بە پەیوەندییەکانیدا بکات و ئاستی نیگەرانییە ناوخۆییەکانی کەم بکاتەوە لەسەر بنەمای خاڵی هاوبەش و فەرامۆشکردنی خاڵە لاوازەکانی، باشترین نموونەش پەیوەندییەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵ و هەرێمە ئەوەتا بەبێ ئەوەی حکومەتی هەرێم پارەی نەوت و داهاتی ناوخۆی رادەست بکات، بەغدا مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەنێرێت و بڕیاری زامنکردن و تەوتینکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمیشی داوە.
سەبارەت بە پەیوەندییەکانی حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمیش، ئەوەی لە سەردەمی سودانیدا کراوە، بەتایبەتی دوای راگەیاندنی ئابووریی سەربەخۆ لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە و بە سەربەخۆ فرۆشتنی نەوت، لە سەردەمی هیچ سەرۆک وەزیرانێک و کابینەیەکی حکومەتی عیراقدا رووینەداوە.
دیارە ئەمەش بۆ زەمینەسازی و سەقامگیریی بەدیهێنانی ئامانجێکی گەورەترە کە بەشێکە لە کارنامەی حکومەتەکەی سودانی، دڵنیایی لە بەتۆکمەیی مانەوەی کابینەکەی و بۆ باشتر بەڕێوەچوونی کارەکانی حکومەتەکەی، لەناویاندا پڕۆژەی ستراتیژیی رێگەی گەشەپێدانە کە ئەم پڕۆژەیە نەک تەنها بۆ بەغدا، بەڵکو بۆ هەموو عیراقییەکان و ناوچەکەش گرنگە.
چارەنووسی دەروازەی ئیبراهیم خەلیل
ئەگەری هەیە ئەم پڕۆژەیە لەڕووی ئابوورییەوە کاریگەریی نەرێنی لەسەر وشکردنی هەندێک سەرچاوەی داهاتی هەرێم هەبێت، لە نموونەی گومرگی ئیبراهیم خەلیل، چونکە یەکێک لە لێکەوتەکانی پڕۆژەی گەشەپێدان، بەدیوێکی تردا کردنەوەی دەروازەیەکی دیکەیە وەک ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئیبراهیم خەلیل، بەجۆرێک کردنەوەی دەروازەیەکی نوێ کە لەژێر هەژموونی راستەوخۆی حکومەتی عیراقدا بێت و بەڕێژەی لە (90%)ی بازرگانیی عیراق لەوێوە بکرێت. هەروەها بەلای عیراقەوە بەتەواوی کۆتایی بە مۆنۆپۆڵکاریی داهاتی ئیبراهیم خەلیل دەهێنێت.
هەروەك عیراق لەسەر ئاستی ئیقلیمیش چاوی لەوەیە لە ناوچەکەدا رۆڵی پێبدرێت و پێیوایە جیۆپۆلەتیکی ناوچەکە شایانی ئەوەیە ئەکتەرێکی کارابێت، ئەگەرچی بەهۆی ئەو رووداوانەی کە لە رابردوودا عیراق و ناوچەکە بەخۆیەوە بینیووە، لە کاروان دواکەوتووە و زیاتر سەرقاڵ بووە بە ناوخۆوە و نەیپەرژاوەتە سەر کارکردن لەسەر دنیای دەرەوە.
عیراق ئێستا خۆی بە شایان دەزانێت بۆ قەرەبووکردنەوەی رابردووی و نیگاخستنە سەر داهاتووی. ئێستا دەیەوێت ئەگەر بەشێک نەبێت لە گۆڕانکارییەکانی داهاتوو، ئەوا بەهۆی هێزە جیۆستراتیژییەکەیەوە لە ناوچەکەدا، لانیکەم بەشداریی کارای هەبێت لە گۆڕانکارییەکاندا چ لەسەر ئاستی ئیقلیمی و چ لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی.
لەوانەیە ئەمەش خواستی ئەمریکا و وڵاتانی خۆرئاوا بێت بۆ هێنانەپێشەوەی عیراق لە گۆڕانکارییەکان و هاوکێشە سیاسی و ئابوورییەکاندا.
پەلهاویشتن بەرەو وڵاتانی دراوسێ
هاتنی ئەردوغان بۆ عیراق، بۆ هەردوو وڵات هەروا سەردانێکی ئاسایی نییە، چونکە تورکیا لە زۆر رووەوە وڵاتێکی سەقامگیرە و خاوەنی پێگەیەکی ستراتیژییە و یەکێکە لە (10) وڵاتە زلهێزەکەی جیهان و ئەندامی ناتۆیە و وڵاتێکی پێشکەوتووە و خاوەنی شارستانی و دیدگای خۆیەتی، لە یەک کاتدا هەم لەگەڵ روسیا و هەم ئەمریکا واتا دوو جەمسەرە گەورەکەی جیهاندا خاوەن پەیوەندییەکی هاوسەنگ و جێگیرە و لە ئاستی هەرێمیشدا پەیوەندیی باشی لەگەڵ ئێراندا هەیە و پەلی هاویشتووە بۆ ناوخۆی وڵاتانی دراوسێ لەڕێگەی هێز و گروپە سێبەرەکانییەوە جێکەوتی خۆی لەزۆر وڵاتی دراوسێی وەک عیراق و سوریا و...هتد داناوە.
هەروەها شوێنی جوگرافیی وڵاتەکەشی کەوتۆتە نێوان هەردوو کیشوەری ئاسیا و ئەوروپاوە، بە دەرچەی پێکەوەبەستنی هەردوو کیشوەرەکە دادەنرێت و لەسەر دەریای ناوەڕاست. بەمەش هەڵکەوتەی وڵاتەکە خاوەن پێگەیەکی جیۆپۆلەتیکی ناوازەیە، هەر ئەوەشە هۆکاری مانەوەی وڵاتەکە و بەرگەگرتنی قەیرانە ناوخۆییەکانی.
تورکیا وڵاتێکە بە ئاسانی گۆڕانکاریی سیاسی و فەرمانڕەوایی تێدا روونادات، چونکە بە جووڵاندنی داشێکی هەڵە، جوگرافیای خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا و ئەوروپا تێکدەچێت و پارسەنگی هێز لەنێوان هەردوو جەمسەرە جیهانییەکەدا لاسەنگ دەبێت، کە ئەگەری هەیە ئەوە هۆکارێکی نازکێشانی ئەو وڵاتە بێت لەلایەن خۆرئاوا و خۆرهەڵاتیشەوە.
عیراق و تورکیا کێ پێویستی بە کێیە؟
جگە لەوەش تورکیا لە زۆر رووەوە بەراورد ناکرێت بە عیراق، بەڵکو ئەوە عیراقە لە چەندین رەهەندی جیاوازەوە پێویستی بە تورکیا و ئەزموونەکەیەتی. هەر لە رەهەندی سیاسی و ئەمنی و بازرگانی و...هتد، تا دەگاتە شانازی بە شارستانییەتی دۆڵی رافیدەین، بەوەی یەکێک لە ئاڵنگارییەکانی بەردەم داهاتووی عیراق کێشەی ئاوە، لەو رووەوە چەقۆی تورکیا لەسەر شادەماری ژیانی عیراقە و ئەوە کارتێکە تورکیا زیرەکانە بەرامبەر عیراق بەکاری دەهێنێت و هەمیشەش گەمەکانی پێ دەباتەوە.
عیراق وەک وڵاتێکی تینوو
پێدەچێت ئەمەش غەدری جوگرافیا بێت لەعیراق. بەجۆرێک کردوێتی بە دیلی تورکیا و ببێتە یەکێک لەو وڵاتانەی کە بەهۆی زیندانی جوگرافیاکەیەوە تینووە.
عیراق ناچارە بۆ زامنکردنی ئاو و رزگاربوون لەو تینویەتییە و چارەسەری کێشە سیاسی و ئەمنییەکانی، ئاراستەی رێککەوتنەکانی لەگەڵ ئەو وڵاتەدا بەپێی خواستی خۆی بەڕێوەنەچێت، هەربۆیە لە ئاستی وڵاتێکی ئیقلیمیی وەکو تورکیادا سازشی پێوە دیارە.
هەنووکە پێگەی عیراق لە ئاستێکدایە دەیەوێت بە وریاییەوە هاوسەنگیی خۆی رابگرێت لەنێوان تورکیا و ئێراندا، ئەگەرچی ئەم هاوسەنگی و دڵڕاگرتنە لە زۆر رووەوە لەسەر بنەمای سازشکردنە بۆ ئەو دوو وڵاتە، هەربۆیە عیراق تائێستاش ناچارە بۆ بەرەوپێشچوونی پلانەکانی و بەدیهێنانی ئامانجەکانی، دەرگا بۆ وڵاتانی ئیقلیمی بکاتەوە و وەک دەبینین هێشتا بە پڕۆتۆکۆڵی شاهانە پێشوازیی لە سەرۆک کۆماری تورکیا دەکات. نەک هەر ئەوە، بەڵکو نزیکەی (24) رێککەوتننامەی گرنگ و هەمەلایەن لەنێوان هەردوو وڵاتدا ئیمزا دەکرێت، بەشێوەیەک کە هەموو سێکتەرە جیاوازەکانی لەخۆگرتبوو، چ لەسەر ئاستی ژێرخان و سەرخان و خزمەتگوزاریی و ئاسایش و سەربازی و تەکنۆلۆژی و گەشتیاری و بازرگانی و گواستنەوە و ئایینی و کەلتوری و...هتد.
رێککەوتننامەی سەدە
پێدەچێت لە مێژووی تورکیادا ئەم مامەڵە و رێککەوتننامەیە بە رێککەوتننامەی سەدە وێنا بکرێت و سەردانەکە بە کلیلی کرانەوەی دەروازەی پەرەپێدانی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات گوزارشتی لێبکرێت و وێستگەیەکیش بێت بۆ دانانی هەژموون و پێگەی خۆی لەعیراقدا.
ئەگەر پێشتر تورکیا پێگەی خۆی لە رووی ئابووریی و سیاسی و ئەمنییەوە، تەنها لە بەشێکی عیراقدا خۆی وەتەنی (باکووری عیراق)دا دانابێت، ئەوا ئێستا زیاتر هاتۆتە ناوەوە بەرەو قووڵایی هەنگاو دەنێت. ئەمەش بۆ تورکیا گرنگەو دەرفەتێکی زێڕینە لەکاتێکدا عیراق بە سێبەری ئێران و ناوچەی هەژموونی ئەو وڵاتە دادەنرێت.
چی لەوە گرنگترە لەناو دڵی شیعەدا، لە چاوەڕوانیی گەشتێکی درێژخایەندا بێت بە ئومێدی گەڕان بەدوای بەرژەوەندییەکان و چنینەوەی دەسکەوتەکان؟
چارەنووسی رێککەوتنەکە ئەگەر زیان بەر ئێران بکەوێت
رەنگە وەڵامەکان وامان لێبکەن لە داهاتوودا بەدوای ئەو پرسیارەدا بگەڕێین کە ئاخۆ ئێران هەروا بەئاسانی دادەنیشێت و لە گۆڕانکارییەکاندا رۆڵی تەماشاکار دەبینێت؟ یاخود هەروا بەسانایی عیراق لەسەر سینییەکی زێڕ پێشکەش بە تورکیا دەکات؟. ئایا شیعەکان بەگشتی چۆن مامەڵە لەگەڵ دۆخەکەدا دەکەن؟، لەکاتێکدا شیعە لە حوکمداری یەکەمن لە عیراقدا؟
ئەگەر ئێران بزانێت رێککەوتنەکانی نێوان عیراق و تورکیا لێدانە لە پێگەو بەرژەوەندییەکانی هەم لە ناوخۆی عیراق و هەمیش لە خودی وڵاتەکە و دەبێتە مایەی دەستواڵاکردنی زیاتری تورکیا بەمەبەستی گەمارۆدانی ئێران و لەلایەکی دیکەشەوە لە کێکەکەی عیراق بەشی ئێران زامن نەکرێت، مەحاڵە ناوخۆی عیراق و ناوچەکەش سەقامگیری بەخۆوە ببینێت.
*ماستەر لە جوگرافیا
ئیمزاکردنی رێکەوتننامەکان لەنێوان عیراق و تورکیادا
