نەوت و پاژنەکەی ئەخیل

محەمەد حەمەساڵح تۆفیق

نەوت هیچ بەها و مۆراڵێکی لای زلهێزەکان و کۆمپانیاکانیان نەهێشتووەتەوە سەبارەت بە کەمترین مافی ئەو گەلانەی کە خاوەنی ئەم کانزایەن و بە نهێنی و بە ئاشکرا دەستوەردان دەکەن

نەوت لە وڵاتانی جیهانی تازە گەشەکردوو یان دواکەوتوودا کە پێشتر جیهانی سێهەمی پێدەگوترا، لە مێژووی خۆیدا چەند مایەی بەدەستهێنانی داهات و تا رادەیەک خۆشگوزەرانی بووە، هێندە و زیاتریش مایەی نەهامەتی و هەژاری بووە بۆ خەڵکی وڵاتی خاوەن نەوت و گەندەڵیی بێئامانی لێکەوتووەتەوە لە ناو چینی دەسەڵاتداری وڵاتەکەدا. 
لێرەوەیە کە ئەفسانە گریکییەکەی پاژنەی ئەخیلی بەسەردا دەسەپێت. 
ئەخیل پاڵەوانێکی یۆنانی کۆن بووە و بۆچوونی وابووە کە ئەگەر لە پاژنەوە نەپێکرێ لە شەڕی دوژمناندا ئەوە هیچ شتێک کاری تێناکات و بەردەوام دوژمن دەبەزێنێت. ئەنجام لە جەنگی گریک و تەروادەییەکاندا لە پاژنەوە دەپێکرێت و دەکوژرێت. 
لە سەرەتای سەدەی بیستەمی رابردووەوە، ئەم ئەفسانەی ئەخیلە تەواو بەرجەستە بووە بۆ نەوت و بەم دواییەشدا گازی لە نەوتەوە پەیدابووشی هاتۆتە سەر و هەر لە سەرەتای دۆزینەوە و بایەخ پەیداکردنییەوە، بە زۆریی خەڵکی ئەو وڵاتانەی نەوتی تێدا دۆزرایەوە، لەلایەن وڵاتانی سەرمایەداری و کۆمپانیاکانیانەوە بە چەندین شێوە دەستیان بەسەرداگیرا و بە نیمچە هاوبەشی، لەگەڵ چینی دەسەڵاتدار و گەندەڵی ئەو وڵاتەدا بۆ خۆیان قۆرخیان کرد و لە گەلێ رووەوە گەلانی خاوەن مافی راستەقینەی ئەو نەوتەی لێ دەستەبەر کرا. 
لەوەش سامناکتر دنیایەک جەنگ و دابەشکردنی گەلان و وڵاتانی لێکەوتەوە لە بەرژەوەندیی دەوڵەتە زلهێزەکانی جیهاندا و ئەنجامیش بە جینۆسایدکردنی ئەو گەلانە شکاوەتەوە. 
کورد و ئەرمەن بەرچاوترین نموونەی لێکەوتەکانی ئەو بەرژەوەندیخوازییە بوون. 

زۆرێک لە وڵاتان سەربەخۆ نین لە فرۆشتنی نەوتدا
دابەشکردنی کوردستان بەتایبەتی لە رێکەوتننامەی سایکس - پیکۆدا و پێداگریی بەریتانیا لەسەر لکاندنی باشووری کوردستان بە دەوڵەتی تازە دروستبووی عیراقەوە، لە بنەڕەتدا مەسەلەی نەوت و خاوەندارێتییەکەی بوو بۆ کۆمپانیای ئەنگلۆ – تورکی کە دواتر بوو بە کۆمپانیای نەوتی عیراق و تائێستاش کاریگەریی و بڕیاردانی بەریتانیای بەسەرەوەیە. 
سیاسەتی نەوت و (بێگومان سەرچاوە ئابوورییەکانی تریش) بەتایبەتی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا و ئەمریکای لاتینیدا، دنیایەک پێچاوپێچ و کاری ژێربەژێری و تێوەگلانی چینی دەسەڵاتی ئەم وڵاتانە  و کۆمپانیاکانی بواری نەوت و غازی سەر بە وڵاتانی سەرمایەداریی لەخۆ دەگرێت و هیچ دەسەڵاتێک لەم جۆرە وڵاتانەدا ناتوانێ سەربەخۆ بێت لە بڕیاردانی سیاسەتی نەوتدا و ئەگەر پڕکێشیی کاری وا بکەن یان جەنگی ماڵوێرانکەری بۆ دروستدەکەن یان بە هەرشێوەیەک بووە لەناویدەبەن. نموونەی ئێرانی موسەددەقی ساڵی 1953 لەبەرچاوە  کە لەو ساڵەدا نەوتی لەوێ خۆماڵی کرد و دەسبەجێ رووخاندیان و تا مرد لە زیندانی شا رزگاری نەبوو. 

نەوت بووە بە بەڵا بۆیان
بە هەمان شێوە رژێمی بەعس کە لە ساڵی 1972دا نەوتی عیراقی خۆماڵی کرد، چۆن دواتر تووشی ئەو جەنگانەیان کرد و عیراقیشیان بەجۆرێک پێ وێرانکرد کە بەئاسانی سەرپێ نەکەوێتەوە. 
ڤەنزەوێلا چوارەم وڵاتی جیهانە بۆ هەناردەکردنی نەوت کەچی %66 ی خەڵکەکەی لە خوار هێڵی هەژارییەوەن و لە ئێستای ئێمەی ئەم هەرێمی کوردستانە ماڵوێرانترن. 
سعودییە و وڵاتانی خاوەن نەوتی کەنداو هیچ کاتێ خاوەنی نەوت و کانزای خۆیان نەبوون، بەڵام بەو رێژەیە قایلن کە ئارامکۆ و کۆمپانیا زەبەلاحەکانی تری نەوت بۆیان دابین دەکەن و هەرگیز ئەو دۆخە لە خزمەتی خەڵکەکەیاندا نییە، تەنها میر و دەسەڵاتەکانیان نەبێت، ئەگەرچی لە مەیدانی بەراوردا لە ئێمە باشتر دێنە بەرچاو.

دەستوەردانی زلهێزەکان
نەوت هیچ بەها و مۆراڵێکی لای زلهێزەکان و کۆمپانیاکانیان نەهێشتووەتەوە سەبارەت بە کەمترین مافی ئەو گەلانەی کە خاوەنی ئەم کانزایەن و بە نهێنی و بە ئاشکرا دەستوەردان دەکەن لە هەموو کاروبارێکیاندا و بەرژەوەندیی تاکە سەرپشکە لەو مەسەلەیەدا. 
بۆ نموونە لە سەرەتای سەدەی بیستدا حزبەکانی رزگاریخوازیی نەتەوەیی ئەرمەن زۆر پشتیان بە بەڵێنی زلهێزانی سەروەختی جەنگی یەکەمی جیهانی بەست لە سەروبەندی راگواستن و جینۆسایدەکایاندا لە ساڵی 1915 و ئەوانیش وەک کورد زۆر هیوا و خەونیان لەسەر هەڵوێستی ئەو دەمەی زلهێزانی جیهان و دواتر ئەمریکا و چواردە بەندەکەی ویڵسنی سەرۆکی ئەمریکی هەڵچنی و لە پەیمانی سێڤردا شەش بەندیشیان بۆ تەرخان کرا و هەردوو، بۆغۆس نوبار پاشای نوێنەری ئەرمەن بۆ کۆنگرەی ئاشتیی پاریس 1919 و شەریف پاشای نوێنەری کورد بۆ هەمان کۆنگرە رێکەوتن لەسەر بەرنامەیەکی ئاشتبوونەوەی هەردوو لا، ئەرمەن و کورد و چارەسەرکردنی کێشەکانی هەردوولا لە «ویلایاتی ستتەی» خۆرهەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیی ئەودەم و باکووری کوردستانی  بندەستی تورکیای ئەمڕۆ. 
کەچی بەرژەوەندیی نێودەوڵەتی پردی هەردوولایانی دا بە ئاودا لە پەیمانی لۆزان و لە پاش جەنگ بەرژەوندیی نوێ هاتە ئاراوە بۆ دابەشکردنی خاکی عوسمانی و ئیدارەدانی نەوتی تازە دۆزراوەی ویلایەتی موسڵ و بەتەواوی پشتیان کردە مافی گەلان و 14 بەندەکەی ویڵسنیش بێ ئەنجام پووکایەوە. 
تەنانەت کار گەیشتە ئەوەی کەوا بەرپرسێکی ئیدارەی ئەو سەردەمەی ئەمریکی بە ناوی کۆڵبی چێستەر، کە پێشتر کاربەدەستانی عوسمانی بەڵێنی بیرە نەوتێکی موسڵیان دابوویە، زۆر بێشەرمانە جاڕی ئەوە بدات و بڵێ قەتڵوعامی ئەرمەن درۆیە و ئەوان بە هۆکاری جەنگ راگوێزراون بۆ ناوچەکانی حەڵەب و رەققە و دێرەزور لە   سوریا و ئەو شوێنانە بیابان نین و بەڵکو لە خۆشی و ئاوەدانیدا شان لە شانی کالیفۆرنیای ئێمە دەدەن! دەڵێن لای خۆشمان هەمان بەڵێنی پاراستنی بەرژەوەندیی ئەو جۆرە هاوبەش و مفتخۆرانە هەن. 
بێگومان ئاشکراشە کە پەتای نەوت لە سەرەتای سەدەی بیستەوە تا ئێستا چی بەسەر کورد هێناوە و هەموو دەزانین لە سەردەمی دروستکردنی دەوڵەتی عیراقەوە نەوت و داهاتەکەی چ رۆڵێکیان بینیوە لە قۆناغە جۆراوجۆرەکانی پڕۆسەی جینۆسایدی کورددا. 
ئەودەمەی کە دەسەڵاتی کورد جاڕی فرۆشتنی نەوت و ئابووریی سەربەخۆی دا، دنیایەک خەونی گوڵگوڵی لای خەڵکی ستەمدیدەی کورد هاتە ئاراوە و واشیان بردە زەینییەوە کە ئیتر خۆمان خاوەن ماڵین، بێئاگا لەوەی کە نە عیراق و نە وڵاتانی چواردەورت و نە زلهێزانی جیهان و کۆمپانیاکانیان لێناگەڕێن تۆ خۆت خاوەن سامانی راستەقینەی ئەم کانزایە بیت و بە لافی چوونە سەر نەخشەی وزەی جیهانی رەفتار بکەیت، بەتایبەتی کە تۆ هیچ زەمینەیەکی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و .. تاد. بۆ ساز نەداوە و تا ئیستاش لە قۆناغی خێڵ و ناکۆکی و ململانێی خێڵەکیدایت و تا تەوقی سەرت نوقمی گەندەڵی و ئیدارەدانێکی کلێپتۆکراسی و چەتەییت بۆ گیانی خەڵکەکەی خۆت. 
تۆیەک کە هیچ بنەما و ژێرخانێکت بۆ ململانێ و تەحەداکردن نەڕەخساندووە. بۆیە بێگومانبە کە بەرگەی هیچ رەشەبایەکی توند ناگریت و سەرەنجام خۆشت و خەڵکەکەشت بە گورگان خواردوو دەدەیت و بە سیاسەتێکی چەوت کە زیاد لە 30 ساڵە پەیڕەوی دەکەیت، کەسی ئەم میللەتەت بەخۆوە نەهێشتووە، لە دەستوپێوەندێکی مفتخۆری تازەکیسەی وەک قارچک هەڵتۆقیو بەولاوە و ئەوانیش لە بچووکترین شکستدا پشتت تێدەکەن و دەچنە پاڵ ناحەز و دوژمنەکانت و مێژووی ئەم وڵاتەش پڕە لەو جۆرە چین و توێژانە و بووە بە نەریتێک کە زۆر بێشەرمانە پەیڕەویی دەکرێت.   
کەواتە نەوت و بێگومان گازەکەشی بە زەقی پاژنەکەی ئەخیلی ئەفسانەیی گریکییە بۆ ئێمە و نەک بە پێکانی ئەو پاژنەیەی، بەڵکو بە نوقورچ لێگرتنێکی سادەش ئێمە هاوارمان لێهەڵسا و لە یەکەم ململانێدا لە پەلۆپۆی خستین، پەلامارەکەی کۆرومۆریش ئەو راستییە تاڵەی بۆ بەرجەستە کردین.

هەر وڵاتێک نەوتی هەبێت و هێزی نەبێت، سەربەخۆ نابێت لە دەرهێنان و فرۆشتنیدا