لە ساڵی 2018ەوە، شەڕێکی بازرگانی گەورە لە نێوان چین و ئەمریکادا دەستی پێکردووە، کە ئاکامەکانی لەسەر ئابووری جیهانی بە گشتی و ئابووری چین بە تایبەتی هەستی پێکراوە، گرنگترین پرسیاریش ئەوەیە: چۆن چین توانیویەتی بەرەنگاری ئەو گوشارانە بێتەوە و ئایا ستراتیژەکانی سەرکەوتوو بوون بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەمریکا؟
بەرەنگاربوونەوەی سەرەتایی و وەڵامی چین
ساڵی 2018 کاتێک ئەمریکا باجی گومرگی بەرزی سەپاند بەسەر بەرهەمەکانی چیندا، چین خێرا وەڵامی دایەوە بە سەپاندنی باجی هاوشێوە بەسەر بەرهەمەکانی ئەمریکادا، بەڵام چین هەر لە سەرەتاوە زانی کە دەبێت ستراتیژی درێژخایەنی هەبێت، نەک تەنها وەڵامی راستەوخۆ. بە پێی لێکۆڵینەوەکانی پەیمانگای ئابووری نێودەوڵەتی لە پەکین، چین هەوڵی داوە کەمتر پشت بە دۆلاری ئەمریکی ببەستێت لە بازرگانی و ئابووری نێودەوڵەتیدا.
توێژینەوەیەکی نوێی فیناڵ تایمز نیشانی دەدات کە چین لە ماوەی چوار ساڵی رابردوودا، بەشێکی بەرچاو لە یەدەگی دراوەکانی گۆڕیوە لە دۆلاری ئەمریکی بۆ یەنی ژاپۆنی و یۆرۆ و پاوەنی بەریتانی. ئەمەش هەنگاوێکی گرنگ بوو بۆ کەمکردنەوەی مەترسییەکانی پەیوەست بە دۆلار.
بەهێزکردنی یوان وەک دراوێکی نێودەوڵەتی
یەکێک لە گرنگترین ستراتیژەکانی چین، پەرەپێدانی یوان وەک دراوێکی نێودەوڵەتییە، بە پێی راپۆرتی بانکی گەشەپێدانی ئاسیا، چین لە ساڵی 2020ەوە زیاتر لە 40 رێکەوتننامەی دووقۆڵی ئیمزا کردووە لەگەڵ وڵاتانی جیاواز بۆ بەکارهێنانی یوان لە مامەڵەی بازرگانیدا، هەروەها چین هانی کۆمپانیا بیانییەکانی داوە بۆ بەکارهێنانی یوان لە بری دۆلار.
ئامارەکانی بانکی نێوەندی چین (PBOC) نیشان دەدەن، کە بەکارهێنانی یوان لە بازرگانی نێودەوڵەتی لە ماوەی پێنج ساڵی رابردوودا زیاتر لە دوو هێندە زیادی کردووە و ئێستا نزیکەی %15ی بازرگانی دەرەوەی چین بە یوان دەکرێت.
پەرەپێدانی یوانی دیجیتاڵ (e-CNY)
لە ساڵی 2022دا چین دەستیکرد بە تاقیکردنەوەی یوانی دیجیتاڵ (e-CNY) لە چەندین شاری گەورە، بە پێی راپۆرتی ئابووری بلومبێرگ، ئەم هەنگاوە بەشێکە لە ویستی چین بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە دۆلار لە مامەڵە دارایییەکانی جیهان و پەرەپێدانی بەکارهێنانی یوان لە بازرگانی سنووربەزێندا.
دکتۆر لی وێی، شارەزای ئابووری لە زانکۆی پەکین، لە وتووێژێکدا لەگەڵ ئیکۆنۆمیست دەڵێت: «بەکارهێنانی یوانی دیجیتاڵ دەرفەتێکی نوێ دەدات بە چین بۆ گەشەپێدانی دارایی و یارمەتی دەدات بۆ بەهێزکردنی پێگەکەی وەک هێزێکی ئابووری جیهانی.»
سەرچاوە دەگمەنەکان وەک چەکێکی ستراتیژی
چین گەورەترین بەرهەمهێنەری کانزا دەگمەنەکانە لە جیهاندا، کە پێویستن بۆ بەرهەمهێنانی تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو وەک مۆبایلی زیرەک، ئۆتۆمبێلی کارەبایی و سیستمی بەرگری، بە پێی راپۆرتی ۆڵ ستریت جۆرناڵ، چین هەڕەشەی کردووە کە لەوانەیە هەناردەکردنی ئەم سەرچاوانە بۆ ئەمریکا رابگرێت، ئەوەش فشارێکی گرنگە لەسەر کەرتی تەکنەلۆژیا و بەرگری ئەمریکا، شیکارێکی توێژینەوەی ستراتیژی ئاسیاش دەڵێت: چین نزیکەی %80ی بازاڕی جیهانی سەرچاوە دەگمەنەکانی کۆنترۆڵ کردووە، ئەمەش وا دەکات چین لە شەڕی بازرگانیدا باڵادەست بێت.
دۆزینەوەی رێگای دەربازبوون لە باجە گومرگییەکان
بە پێی راپۆرتی سەنتەری لێکۆڵینەوەی نێودەوڵەتی، چین رێگای نافەرمی دۆزیوەتەوە بۆ دەربازبوون لە باجە گومرگییەکان، وەک:
• گۆڕینی ناسنامەی بەرهەمەکان و دووبارە هەناردەکردنیان لە رێگای وڵاتانی ترەوە کە باجی کەمتریان لەسەرە.
• دامەزراندنی کارگە لە وڵاتانی دراوسێ، وەک ڤێتنام و کەمبۆدیا.
• پەرەپێدانی بازاڕە ناوخۆییەکان بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هەناردە.
ئەم ستراتیژانە توانای چین پیشان دەدەن بۆ گونجاندن لەگەڵ ئاستەنگەکان بە خێرایی و بە نەرمی.
پەرەپێدانی هاوبەشی ئابووری ناوچەیی
چین هەوڵی داوە پێوەندییە ئابوورییەکانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و ناوچەکە بەهێز بکات، لە حوزەیرانی 2025دا چین میوانداری کۆبوونەوەی ساڵانەی بانکی وەبەرهێنانی ژێرخانی ئاسیا واتە (AIIB) دەکات، ئەم کۆبوونەوەیە هێمایەکی گرنگە بۆ بەهێزکردنی رۆڵی چین لە دامەزراوە داراییە نێودەوڵەتییەکاندا.
هەروەها، پڕۆژەی پشتێنە و رێگا، یەکێکە لە گەورەترین پڕۆژەکانی ژێرخانی جیهان، بۆتە هۆی بەهێزکردنی پێوەندییەکانی چین لەگەڵ زیاتر لە 100 وڵات لە ئاسیا و ئەفریقا و ئەوروپا، بە پێی داتاکانی رۆیتەرز نزیکەی 1.3 تریلیۆن دۆلار وەبەرهێنان لەم پڕۆژەیەدا کراوە، کە بێگومان کاریگەرییەکی گەورەی هەیە لەسەر ئابووری جیهان.
ئاکامەکان و داهاتووی ئابووری جیهان
ئەگەرچی شەڕی بازرگانی کاریگەریی نەرێنی هەبووە لەسەر ئابووری چین، بەڵام بە پێی داتاکانی بانکی جیهانی، گەشەی ئابووری چین بەردەوام بووە و ساڵانە نزیکەی %5 گەشەی کردووە.
لێکۆڵینەوەیەکی نوێی (پێترسۆن ئینستیتیوت فۆر ئینتەرناشناڵ ئیکۆنۆمیکس) پێشبینی دەکات، کە رۆڵی یوان لە سیستمی دارایی جیهان لە داهاتوودا بەرەو زیادبوون دەچێت، ئەگەرچی جێگرتنەوەی تەواوی دۆلار وەک دراوی سەرەکی جیهان هێشتا دوورە.
تشانگ شين، شیکارکاری ئابووری لە سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئابووری چین، دەڵێت: «ئێمە بەرەو جیهانێکی فرە جەمسەر لە بواری داراییدا دەڕۆین، هەوڵەکانی چین بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە دۆلار، هەنگاوێکی گرنگە بەرەو سیستمێکی دارایی فرە جەمسەر لە جیهاندا.»
ئەنجامگیری
ئەزموونی چین لە بەرەنگاربوونەوەی شەڕی بازرگانی لەگەڵ ئەمریکادا، پیشانی دەدات کە ئەم وڵاتە خاوەنی ستراتیژی دوورخایەن و توانای خۆگونجاندنە لەگەڵ گۆڕانکارییەکانی ئابووری جیهانیدا. چین تەنها بیری لە وەڵامی راستەوخۆ نەکردۆتەوە، بەڵکو هەوڵی داوە سیستمێکی ئابووری و دارایی سەربەخۆتر دروست بکات.
هەنگاوەکانی چین وەک پەرەپێدانی یوان، دروستکردنی یوانی دیجیتاڵ، بەهێزکردنی هاوبەشیی ئابووری ناوچەیی و کۆنترۆڵکردنی سەرچاوە دەگمەنەکان، هەمووی بەشێکن لە ستراتیژێکی گشتگیر بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەژموونی ئابووری ئەمریکا.
ئەگەرچی ئەم شەڕە بازرگانییە هێشتا بەردەوامە و ئاکامەکانی بۆ داهاتووی ئابووری جیهان ناڕوونە، بەڵام ئەوەی روونە ئەوەیە، چین بۆ بەرەنگاربوونەوەیەکی درێژخایەن ئامادەیە و هەوڵ دەدات پێگەی خۆی وەک هێزێکی ئابووریی سەرەکی لە جیهاندا بپارێزێت.
جەنگی بازرگانی لە پەرەسەندندایە
