رۆژی جیهانیی سەما

مێژووی سەرهەڵدانی هونەری سەماكردن
سەما و موزیك، شان بە شانی یەكتر هاتوون، وەك دووانەیەك كەم تا زۆر، بۆ جۆش و خرۆشدان، سەما و موزیك رۆڵێكی گرنگی هەبووە بۆ گرنگیدان بە موزیك، مرۆڤ لەگەڵ سەما جوانەكان ناخی هەڵدەڕێژێت.
لەڕووی مێژووییەوە بیروبۆچوونی جیاواز هەیە، لەسەر مێژووی سەرهەڵدانی سەما، بەڵام مێژووەكەی بە گشتی دەگەڕێتەوە بۆ پەرستن و پەرستگا و بۆنە ئایینییەكان،  کە بۆ خواوەند و نزاكردن و پاڕانەوە سازکراوە.
كە باس لە سەما و هەڵپەڕكێ دەكەین، هەروەها چۆنیەتی بوونی بە هونەر، دەبێت باس لە سەرەتای سەرهەڵدانی شانۆش بكەین. شانۆی یۆنانی Greek Drama كە بریتییە لە شانۆی فۆلكلۆری كۆن كە لە یۆنان ساڵانی 220 – 550 پ. ز هاتۆتە ئاراوە و گەشەیسەندوە و بەرەو پێشچووە، هەندێك لێكۆڵەریش پێیانوایە شانۆی یۆنانی لە سەدەی حەوتەمی پ. ز هاتۆتە ئاراوە، زۆربەی بۆچوونەكان لەسەر ئەوە كۆكن كە شانۆ، لە سەما و سرووتە ئایینییەكانەوە گەشەیكردووە، ئەم چەشنە سەمایانە كە بۆ رەزامەندی خواوەندەكان ئەنجامدراون تا رازییان بكەن و لە جەنگەكانیاندا سەریان بخەن، یاخود لە كارەسات و بەڵا سروشتییەكان بیانپارێزن. وەك ئاماژەمان پێدا پەرستن و نزیكبوونەوە لە خواوەندەكان، هۆكاری یەكەمی هاتنەكایەی هونەری سەما و پاشان شانۆ بووە. 
سەما و هەڵپەڕكێ جوانترین و كۆنترین هونەرە، كە مرۆڤ هەستی پێكردووە و لە هەموو سەردەمەكانی ژیانیدا، لە گەلێك بۆنە و یادكردنەوەدا بەكاریهێناوە. لە شین و شایی و لە كۆڕی زیكر و شەڕ و ڕاوکردن و تۆوكردن و دروێنە. سەما و هەڵپەڕكی، هەمیشە بە چاوی پیرۆزەوە تەماشا كراون، پیاوانی خواناس و تەكیە پەروەرەكان، بەكاریانهێناوە.
ئەفسانە یۆنانییە كۆنەكان هەموو ساڵێك دوو ئاهەنگیان وەك فێستیڤاڵ بۆ خوای سروشت (دیۆنوسیۆس) گێڕاوە. یەكەمیان، كۆتایی وەرزی زستان بووە، ئاهەنگی خۆشی و شادی بە سەما و گۆرانی پێشوازی هاتنی وەرزی بەهاریان كردوو. دووەمیان، لە كۆتایی بەهار دەستیپێكردووە، بریتی بووە لە ماتەمینی و خەمگینی و شین و گریان و فرمێسك هەڵڕشتن بۆ بەهاری لەدەستچوو. هەردوو ئاهەنگەكەیان بە سەما و هەڵپەڕكێ و گۆرانی بەڕێكردووە.
لە شانۆی (دیۆنوسیۆس) كە كۆنترین شانۆیە لە مێژوودا شوێنگەیەكی لەبار دەبینرێت، كە ئارخسترا یان شوێنی سەمای ناوە لە پشتەوەی ئەو شوێنەی کە سەمای تێدا نمایشكراوە. پێگەی موزیك لە شانۆی یۆنانییدا بڕێك نزمترە لە پێگەی جووڵە و سەما. لە درامای یۆناندا پێكهاتی فەلسەفە لە تەك شیعر و چیرۆك و موزیك و سەما، نەك هەر رووخسارێكی نوێ لە ئەدەبیاتی جیهانیدا دەخوڵقێنن، بەڵكو هەر لە سەرەتاوە دەگەنە شكۆ و مەزنییەكی وەها كە لە قۆناغەكانی دواتر هەرگیز ئەو هونەرە هاوشێوەی نابێتەوە.
ئەو كۆرسەی ئاریون و ئەوانی تر دروستیانكرد، تا سەردەمی یرویپیدس باڵی بەسەر نمایشەكاندا كێشابوو، ئەكتەر بە سەماكار بانگ دەكرا، لەبەرئەوەی بەشێكی زۆری هونەرەكەیان سەما و موزیك بوو، هەندێكجار ئەكتەرەكان مامۆستای سەما بوون بۆئەوەی شانۆ بتوانێت گوزارشت لە پەیوەندیی نێوان مرۆڤەكان بكات، پێویست بوو پاڵەوانێك لە بەرامبەر كۆرس بوەستێت رووبەڕووی ببێتەوە. یەكێك لە سەماكارە بەناوبانگەكان تیسپیس بوو پەی بەو خاڵە برد، تیسپیس شانۆنووس بوو، بە یەكەم ئەكتەر دادەنرێت. لە ساڵی 534 پ. ز لە پێشبڕكێی شانۆدا یەكەم بووە.

سەمای بالێ
ئەگەر سەماكردن بە هێندەی كۆنی مرۆڤ كۆن بێت، ئەوە سەمای بالێ وەك بوونێكی هونەریی خوێندنگا و پەیمانگای فێربوونی نوێ هەیە، مێژووەكەشی بە بەشێكی مێژووی سەما دەژمێردرێت و  پەیوەستە بە دەركەوتنی شانۆوە لە لای یۆنانەكان و رۆمانەكان، بەڵام خۆی لە خۆیەوە نەبووە بە هونەرێكی سەربەخۆ هەتا دامەزراندنی یەكەم ئەكادیمیای سەماكردن لە پاریس وشەی بالێ Balle لە وشەی Ballare ی ئیتالی وە Ballی لاتینی كۆنەوە هاتووەو بۆتە Ballet كە وشەیەكی فەرەنسییە و هەر لەو سەردەمەوە ئەو ناوەی لێنراوە.
لە سەردەمی رێنیسانسدا خەڵكی دەستیانكرد بە گرنگیدان بە جەستەی مرۆڤ و رۆڵە گرنگەكەی، ئەمەش وایكرد ئابووری و زانست و رۆشنبیری بە خێراییەكی بەرچاو بەرەو پێش برۆن، لە ئیتالیاش كە لانە و لانكەی گەشەسەندنی رۆشبیری بوو، خەڵكە ئەستۆكرات و میرەكان، هونەریان وەك ئامرازێك بەكارهێناوە بۆ شانازیكردن بە هێزی ئابووریی و زیادكردنی دەسەڵاتی سیاسییان و لەنێو خۆیان كێبڕكێیان كردووە، لە وەبەرهێنانی پارە و لە هونەر و رۆشنبیریدا، بە هۆی ئەمەشەوە هونەر لەو سەردەمەدا، گەشەسەندنێكی بێ وێنەی بە خۆیەوە دی و لەژێر یاسای ئەم پێشینە مێژووییەدا سەمای بالێ، لە كۆشكەكانی ئیتالیا لەسەر بنەمای(سەمای میللی) سادە دامەزرا و لە یارییكردنێكی سەماوە بووە هونەرێكی خاوەن شێواز و جووڵەی دیارییكراو. 
بالێ لە سەرەتادا سەمایەكی سادە و ساكار بووە بۆ كات بەسەربردن و تەنانەت میر و ئەرستۆكراتەكانیش لە كۆشكەكاندا و لە كاتی خوانە گەورەكانیاندا ئەم سەمایەیان كردووە ناویان لێناوە (بالێی نێو خوانەكان). لە سەدەی پانزەدا شای فەرەنسا چارلسی هەشتەم بە سوپاكەیەوە چووە ئیتالیا و زۆر سەرسام بوو بە سەمای (بالێی نێو خوانەكان) و ئەم هونەرە و هونەرمەندەكانی برد بۆ فەرەنسا، ئەوەبوو لە زەماوەندی خوشكی شازادەی فەرەنسا یەكەم و گەورەترین شانۆی سەمای بالێ نمایشكرا بە ناونیشانی (بالێی كۆمیدی شازادە)  كە لە دانانی مۆزیسیان مامۆستایەكی سەمای بالێی ئیتالی بوو.
ئیتر سەمای بالێ لە سەدەی حەڤدەهەمەوە بووە بەشێكی سەرەكی ژیانی كۆشكەكانی فەرەنسا و بەتایبەتی لویسی سیانزە و چواردە، عەشقی ئەم سەمایە بوون، بە تایبەتی لویسی چواردە تا ئەو ئاستەی خۆی بەشدار دەبوو لە سەماكاندا و رۆڵی پاڵەوانەكانی لە 26 سەمای بالێی گەورەدا بینیوە و سێ مامۆستای گەورەی بۆ ئەم هونەرە تەرخانكرد، بۆئەوەی بەردەوامبن لە سەمای بالێ و بەردەوام راهێنان بكەن.
ئەوە بوو لە ساڵی 1661 فەرمانێكی دەركرد بە دامەزراندنی یەكەم خوێندنگای سەماكردن لە مێژووی بالێدا بە ناوی (ئەكادیمیای نیشتیمانی شاهانە)وە هەر لەو خوێندنگایەدا دانان و رێكخستنی داهێنانەكانی سەمای بالێی دانراو جووڵانەوەكانی دەست و قاچ دیاریكران و ئەم رێسایانەش تا ئەمڕۆ بەردەوامن. لە نیوەی دووەمی سەدەی حەڤدەهەمدا هونەری سەمای بالێی لە كۆشكەكان هاتە دەرەوەو چووە سەر تەختەی شانۆكان و بووە هونەرێكی شانۆیی.

سەمای (تەنورە)ی سۆفییەكان
سەمای(تەنورە)ی سۆفییەكان، سەمایەكی گرنگ و بەناوبانگە. سەرچاوەكەی توركییە، پەیوەندیی بە جیهانی مەعنەوییەوە هەیە. دامەزرێنەرەكەی شێخ جەلالەدینی رۆمییە، كە لە شاری قۆنیا لە توركیا لە سەردەمی سیانزەی میلاد كە دەستیپێكرد، ئەوانەی پەیڕەوی دەكەن پێیاندەوترێت دەروێش، سەمای تەنور،  كە سەماکار، تەنورەیەكی فراوان و پارچە پارچەیەی رەنگاو رەنگ، یان سادە و سپی، لەبەردایە، هەڵدەستێت بە جووڵە و سووڕانەوەو بەرزكردنەوەی دەستی راست بۆ سەرەوەو دەستی چەپی بۆ خوارەوە.  جووڵەكان لە كاتی سەماكردن دەگۆڕێن، چیرۆكی دەستپێكردن و جۆرەكانی پەیوەندییەكانی هەر هەموو پابەندە بە جیهانی رۆمی و دەروێش كە بەتایبەتی و لە میسر و توركیا ئەنجامی دەدەن، لە وڵاتانی عەرەب جگە لە سەمای خۆرهەڵات (الرقص الشرقیة) زۆر كەم سەما و شاییان هەیە .

سەما لە خۆرهەڵات و خۆرئاوا
سەما لە نێو نەتەوەی هیندییەكان و ئەمریكا و ئەفریقا لە سروشت، یاخود لە ئاژەڵەكان وەرگیراوە، وەك سەمای گورگ و سەمای داڵ، لە خۆرهەڵات و بگرە لە خۆرئاواش حەزی سەما لە شەڕ و جەنگدا وەرگیراوە، هەندێك وڵاتی عەرەبی و فارس، لە ئاستە جیاوازەكان و هەستە دەروونییەكان هاتووە، هەندێك سەما لەنێو هەندێك گەل خۆڕسك دروست بووەو، بۆتە مۆرك و رەسەنایەتی ئەو میللەتە وەك سەمای سامبا لە بەرازیل، سەمای زۆربا لە یۆنان، سەمای كۆبرا لە هیندستان،  سەمای فلامینكۆ لە ئیسپانیا، كە مێژوویەكی دوورودرێژیان هەیە. ئەم سەمایانە، تائێستاش پارێزراون لە هەر شوێنێكی دنیا بێت دەناسرێتەوە كە ئەم سەمایانە هی ئەم وڵاتانەیە.
كوردیش وەكو هەموو میللەتانی جیهان، خاوەن كەلتوری سەما و هەڵپەڕكێی میللی تایبەتی خۆیەتی، بۆ نموونە چەندین گروپی هونەریی میللی وەك هەولێر، سلێمانی، دهۆك، ئێزیدییەكان و سەدەها گروپی دیكەی سەما و هەڵپەڕكێ لە كوردستان بوونیان هەیە.

رۆژی جیهانی سەما لە لایەن كۆمیتەی نێودەوڵەتی سەما پەیمانگای نێودەوڵەتی شانۆ (ITI ی یونسكۆ) دەستنیشانکرا و بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1982 بۆ ناساندنی سەما وەك زمانێكی گشتگیریی لە جیهاندا راگەیەندرا.
بۆ ئاهەنگگێڕانی سەما وەك فۆرمێكی هونەری و بەرزكردنەوە و گرنیگییەكەی لە سەرانسەری جیهاندا دروستكرا. بەشێكە لە رێكخراوی پەروەردەی و زانستی و رۆشنبیری نەتەوە یەكگرتووەكان (یونسكۆ).
مەبەست لە رۆژی سەمای جیهانی بریتییە لە پێشخستنی سەما وەك فۆرمێكی هونەری و هۆشیاركردنەوەی خەڵك لە گرنگی سەما لەنێو كۆمەڵگادا. هاندانی حكومەت و رێكخراو و تاكەكانە، بۆ پشتیوانیكردنی لە هونەری سەما.
رۆژی جیهانیی سەما ساڵانە لە 29ی نیسان بەڕێوەدەچێت كە یادی لەدایكبوونی سەماکاری فەرەنسی  ژان جۆرج نۆڤێرە،  کە دامەزرێنەری سەمای مۆدێرینی بالێیە، بە رۆژی جیهانی سەما ناسراوە. جۆرج نۆڤێر Georges Noverre لە 29ی نیسانی 1727 لە پاریس لەدایكبووە كە سەماكار و كۆریۆگرافەری فەرەنسی بوو.
نۆڤێر بە رۆحی دۆستگەری بۆ سروشتبوون مرۆڤدۆستی لە سەمادا و لە بالێی ئەكشنی دراماتیك دەناسرێت، بۆ نموونە لە بالێ دی ئەكشن شەڕی كرد. مامۆستا و لێزانی گرنگ بووە بۆ بالێ. نۆڤێر لە چەند وڵات كاریكردووە، كاری سەما بۆ چەند فیلمێكی بەناوبانگ كردووە وەك كۆریۆگرافی، هەروەها چەندین نووسینی گرنگی تیۆریەكانی لەسەر بالێ نووسیوە. لە ساڵی 1748 لەگەڵ سەماكار و ئەكتەر مارگریت لویس هاوسەرگیری كردووە. كارە هونەرییەكانی بە شۆڕشێكی بالێی دەناسرێت، پەیام و نامەكەی كە تا ئێستاش بەكاردەهێنرێت لە بواری چاكشازی لە سەمای بالێ، پەیوەندیی بابەت بە سەما و موزیك، یەكێك لە ئامانجەكانی بووە و سەركەوتوو بووە تیایدا. جگە لە سەما، ئامادەكاری و راهێنانی بۆ چەندین سەمای بالێ كردووە، خوێندكارێكی سەرسەخت بووە لەسەر دەستی مامۆستا بەناوبانگەكانی ئیتالی و فەرەنسی وەك مارسیل و لویس و دوبریە و ماری سالیە و ماری كاماركۆ، چیان باپتیست هۆس، باشترین مامۆستای بالێ و ئەكتەر و ئامادەكاری سەما بووە لە پاریس. جان جۆرج نوفیر كە زیاتر كاریگەریی هەبووە لەسەری وەك ئامادەكار و راهێنەر.

   سەماکاری فەرەنسی  ژان جۆرج نۆڤێرە

                       تیپی هونەری میللی سلێمانی