پ. ی. محەمەد عەبدولكەریم وەهاب
ناوبەناو هەندێك نەخۆشی و پەتا بڵاودەبنەوە لە وڵاتان و شوێنە دوورەدەستەكان كە سەرچاوەكانیان زیندەوەرە مایكرۆبییە نەخۆشخەرەكانن و دەگوازرێنەوە بۆ مرۆڤ و دەبنە فاكتەرێكی ترسناك، بۆ سەر مرۆڤایەتی و پێشكەوتن و ئابووری و خۆشگوزەرانی، هەرێمی كوردستانیش لە چوارچێوەی عیراقدا، بێبەش نییە لەو كاریگەرییە و پریشكی بەردەكەوێت و پێویستە هۆشیاریی تەندروستیی و ڤێتێرنەریمان پەرەپێبدەین تاڕادەیەكی بەرچاو پارێزراو بین لەو جۆرە نەخۆشی و درم و پەتایانە.
نەخۆشییە هاوبەشەكان، ئەو نەخۆشییانەن كە لە نێوان مرۆڤ لە لایەك و ئاژەڵ و باڵندە و ماسی و زیندەوەرەكانی تر لەلایەكی ترەوە دەگوێزرێنەوە. بە زاراوەیەكی نوێی سەردەمیانە، پێیاندەوترێت نەخۆشییە مرۆژەڵییەكان. بە پێی سەرچاوە زانستییەكان و رێكخراوی تەندروستی جیهانی (WHO) زیاتر لە 200 نەخۆشی مرۆژەڵی لە ئاستی جیهاندا دەسنیشانكراون. نزیكەی 60 % ی نەخۆشییە درمەكانی مرۆڤ، سەرچاوەكانیان ئاژەڵە و لە ئاژەڵەوە دەگوازرێنەوە و ساڵانە بەلایەنی كەمەوە 2.5 ملیار مرۆڤ تووشی جۆرێك یان زیاتر لەم نەخۆشییانە دەبن و 2.7 ملیۆن حاڵەتی مردن تۆماردەكرێن. بەشێكیان یەكجار مەترسین بۆ سەر مرۆڤایەتی و زیندەوەرەكانی تر و زیانێكی زۆری مادی و جەستەیی دەگەیەنن، ئەمەش بەهۆی رادەی كوشندەیی و خێرایی گواستنەوەكەیان و دروستكردنی ئاوتبرێك و درم و ئەو پەتایەی كە لێیانەوە بڵاودەبێتەوە، بۆیە پێویستە هەموو تاكێك هۆشیارییەكی تەندروستی باشی هەبێت لە بارەیانەوە و خۆیانی لێبپارێزێت.
هۆكاری ئەم نەخۆشیانە
هۆكاری ئەم نەخۆشیانە، میكرۆبین و كۆمەڵێك میكرۆب، سیفەتی درمی و پەتاییان هەیە و توانای گواستنەوەیان هەیە لە نێوان زیندەوەرە جیاوازەكاندا و لە ناوەند و كەشوهەوای جیاوازدا دەژین و توانای نەخۆشخستن و گواستنەوەیان هەیە. ئەم میكرۆبانە جۆر و سترەینی جیاوازیان هەیە، هەر یەكەیان سەر بە خێزانێكی میكرۆبی جیاوازن و دابەشبوون بەسەر میكرۆبەكانی بەكتریا و فایرۆس و مشەخۆر و كەڕووەكاندا.
جێگەی ئاماژەیە مرۆڤ تووشی ئەو نەخۆشییانە دەبێت كە لە زیندەوەرە جیاوازەكانەوە دەگوازرێنەوە، ئەم گواستنەوەیەش لەڕێگەی بەركەوتنەوە دەبێت لەگەڵ ئاژەڵ و پەلەوەری تووشبوودا. هەروەها لەڕێگەی خواردن و خواردنەوەی پیسبوو بە میكرۆبەكان و لەڕێگەی گازگرتنی گوێزرەوەكانی وەكو(مێش و مێشوولە و كێچ و گەنە و گوێزەرەوە جومگە دارەكانی ترەوە)، پاشان بەركەوتن لەگەڵ ژینگە و هەوای پیسبوو بە میكرۆبەكان.
لە هەرێمی كوردستاندا، لەبەرئەوەی ژمارەیەكی یەكجار زۆر كێڵگەی پەلەوەری و ئاژەڵی گەورە و ماسی و كوشتارگە هەن، هەروەها بەشێك لە ماڵان ئاژەڵی ماڵی بەخێودەكەن، ئەویش بە مەبەستی جوانی و خووپێدان و پشوودان بە لایەنی دەروونی، پاشان بەركەوتن لەگەڵ هەندێك ئاژەڵ و باڵندەی كێوی، بۆیە نەخۆشییە هاوبەشەكان مەترسییەكی زۆر دروستدەكەن بۆ سەر مرۆڤایەتی، بەتایبەت ئەو كەسانەی كە لەو شوێنانەی سەرەوە كە ناوم هێنان كار دەكەن، وەكو : ( پزیشكی ڤێتێرنەری و یاریدەدەرانی پزیشكانی ڤێتێرنەری، خاوەن كێڵگەكان و قەسابەكان و كرێكارەكانی ئەو كێڵگانە و ئەو كەسانەی كە سەردانی كێڵگەكان دەكەن و بەركەوتەیان هەیە لەگەڵ پەلەوەر و ئاژەڵ بە گشتی).
لەم روانگەیەوە بوونی هۆشیاری سەبارەت بە نەخۆشییە مرۆژەڵییەكان و زانینی چۆنییەتی گواستنەوەیان، زۆر گرنگە تا دوور بین لێیان.
بەشێك لەو نەخۆشییانەی كە لە ئاژەڵە جیاوازەكانەوە دەگوازرێنەوە بۆ مرۆڤ، بریتیین لە: تای ماڵتا، هاری، ئەنپراكس، ئیبۆلا، نەخۆشی دەردە پشیلە، سیلی مانگا، گرانەتا، تورەكەی ئاوی، تای كیو، تاعون، ئەنفلەونزای باڵندە، نەخۆشی نیوكاسڵ، پەتای بەبەغا، كولێرا، لیشمانیا- زامی بەغدادی، تای لاسا، نەخۆشی لایم، لیپتۆسپایرۆسس، مەقاو، گەڕی...هتد.
خۆپاراستن
دەبێت ریشەكێشكردنی نەخۆشییە مرۆژەڵییەكان لە ئاژەڵەوە دەستپێبكات، چونكە تا تەندروستی ئاژەڵەکان پارێزراو نەبێت، تەندروستی مرۆڤ پارێزراو نابێت. مرۆڤ دەتوانێت بە چەند رێگایەك خۆی و خێزان و ماڵ و منداڵی و كۆمەڵگا لە نەخۆشییە هاوبەشەكان بپارێزێت و بەگشتی لە خوارەوە ئاماژەی پێدەدەین.
1- هەماهەنگی نێودەوڵەتی لە پێناو داڕشتنەوەی پرۆژەیەكی درێژخایەن بۆ كونترۆڵكردنی نەخۆشییە گواستراوەكان، پێكەوە كاركردنی هەرسێ رێكخراوی تەندروستی جیهانی (WHO)، رێكخراوی جیهانی بۆ تەندروستی ئاژەڵان (OIE) و رێكخراوی خۆراك و كشتوكاڵی جیهانی (FAO).
2- ئەنجامدانی پرۆسەی كووتان(لوقاحكردن)ی ئاژەڵەكانە بەرامبەر نەخۆشییە گواستراوەكانی وەكو هاری سەگ و تای ماڵتا و نەخۆشییەكانی تر، هەروەها بەشدارییكردن لە كەمپەینی كوتانی مرۆڤ و ئاژەڵان.
3- بەكارهێنانی مەوادی قڕكردنی گوێزەرەوەكانی نەخۆشی (مێش و مێشوولە و گەنە و كێچ، ...تاد) لەو شوێنانەی كە ئاژەڵی تێدایە.
4- پاشان دووركەوتنەوە لە خواردنەوەی شیری خاوی نەكوڵاو و سەرجەم بەرهەمە شیرەمەنییەكانی تر، واتا پاستورایزنەكراوی بەرهەمەشیرییەكان و نەخواردنی گۆشتی نەكوڵاو و خاو. شتنەوەی میوە و سەوزەكان بە باشی پێش بەكارهێنان، رۆڵێكی باش دەبینن لە كەمكردنەوەی گواستنەوەی میكرۆبەكان. هەروەها پێویستە خواردن و خواردنەوەكان لە پلەیەكی ساردی گونجاودا هەڵبگیرێن تا رێگە بگیرێت لە گەشەكردنی میكرۆبەكان.
5- لەدەستكردنی دەستكێش و لەپێكردنی پووت و جزمە و بەستنی ماسك و دەمامك، كاتێك مامەڵە لەگەڵ ئاژەڵدا دەكرێت لە كاتی خزمەتكردن و دۆشین و چارەسەر و سەربڕین و هەروەها لە كاتی چاككردن و ئامادەكردنی گۆشتی خاودا، دەبێت بەهەند وەربگیرێن.
6- نەهێشتنی سەگی بەرەڵاو دوورخستنەوەیان لە شوێنی تیشتەجێبوون و رێگەگرتن لە بەركەوتنیان لەلایەن منداڵان و كەسانی ترەوە. هەوڵدان بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەم سەگ و ئاژەڵە بەرەڵایانە لە شوێنێكی تایبەت، كە پزیشكان و یاریدەدەرانی پزیشكانی ڤێتێرنەری سەرپەرشتی بكەن لەسەر نوێترین رێنمایی ڤێتێرنەری.
7- بڵاوكردنەوەی هۆشیاری ڤێتێرنەری لە دەزگاکانی راگەیاندنەوە، تا هاووڵاتیان ئاشنابن بە نەخۆشییە مرۆژەڵییەكان و چۆنیەتی خۆپارێزی لێیان، هاندانی دەزگا پەیوەندیدارەكانی بواری ڤێتێرنەری لەوەی كە بە زوویی نەخۆشییە گوازراوەكانی سەردەم دەستنیشان بكەن و زانیاریی تەواو بدەن لەبارەیانەوە.
8- شتنی هەردوو دەستەكان پاش مامەڵەكردن لەگەڵ ئاژەڵ و باڵندە و ماسی و زیندەوەرەكانی تر و پاشان خاوێنكردنەوەی شوێنی پشوودان و كاركردن، هەروەها پاككردنەوەی شوێنی ئاژەڵ و فڕێدانی هەموو پاشەڕۆكانی.
شایانی باسە رۆژی 6 ی تەمووزی هەموو ساڵێك دەستنیشانكراوە وەكو رۆژی جیهانی نەخۆشییە مرۆژەڵییەكان و پێویستە لەو رۆژەدا، چالاكی جۆراو جۆر ئەنجامبدرێن تا كۆمەڵگە و مرۆڤایەتی زیاتر هۆشیار ببنەوە لە بارەی ئەم نەخۆشییانەوە.
لە كۆتاییدا پێویستە ئەوە رابگەیەنین كە نەخۆشییە مرۆژەڵییەكان هەڕەشەن بۆ سەر مرۆڤایەتی و كۆمەڵگە و زیانێكی رۆحی و جەستەیی و ماددی دەگەیەنن، بەتایبەتی لەو جێگایانەی كە مرۆڤ و ئاژەڵ بەركەوتەیەكی تەواویان هەیە لەگەڵ یەكتردا. بە تێگەیشتن لەو نەخۆشیییە درم و میكرۆبانە و زانینی رێگاگانی گواستنەوەیان، تاڕادەیەكی باش مەترسییەكانیان كەمدەبنەوە. حكومەت و فەرمانگە و دەزگا تەندروستی و ڤێتێرنەرییەكان و رێكخراوەكانی بواری تەندروستی و ڤێتێرنەری، پێویستە پێكەوە كاربكەن وەكو یەك تیم و تەواوكەری یەكتربن لە كۆنترۆڵكردنی هەر نەخۆشییەكی درمی گواستراوە و دەستنیشانكردنیان و دانانی بەرنامەی كوتان و رێگەگرتن لە بڵاوبوونەوەیان، هەروەها گرتنەبەری رێگاكانی خۆپارێزی و بڵاوكردنەوەی هۆشیاری زانستەكانی بواری پزیشكیی ڤیتێرنەری، بەمەش هەرێمەكەمان و ناوچەكە و دەوروبەرمان دەپارێزین لە ترسناكی نەخۆشییە هاوبەشەكانی نێوان مرۆڤ و ئاژەڵان.
* مامۆستا لە زانكۆی پۆلیتەكنیكی گەرمیان
ساڵانە بەلایەنی كەمەوە 2.5 ملیار مرۆڤ تووشی نەخۆشییە هاوبەشەکان دەبن
