راپۆرتی/ ئەسرین محەمەد
ئاو بە یەکێک لە سەرچاوە ههره گرنگەکانی ژیان دادەنرێت لە جیهاندا، هەر وڵاتێک نەخشە و سیاسەتی تایبەتی خۆی هەیە بۆ ئاسایشی ئاو، لەبەرئەوەی ئاو رۆڵێکی گەورەی لە ململانێ سیاسی و ئابوورییەکاندا هەیە.
ئاسایشی ئاو، واتە دەستڕاگەیشتنێکی بەردەوام بە سەرچاوەی ئاوی پێویست و سەلامەت و گونجاو بۆ دابینکردنی پێداویستییە مرۆیی و ژینگەییەکان، بەبێ ئەوەی سازش لەسەر سەرچاوە ئاوییەکانی نەوەکانی داهاتوو بکرێت.
گۆڕانکارییەکانی ئاو و هەوا لە جیهاندا زۆر خێرابوون، ئەوەش کاریگەریی کردووەتە سەر کەمبوونەوەی رێژەی باران بارین و ئاو، هەروەها وشکەساڵی و خێرابوونی دیاردەی بەبیابان بوون، بێگومان هەرێمی کوردستان و عیراقیش بەدەرنین لەو گۆڕانکارییە و کاریگەرییە نەرێنییەکانی زۆر زیاترن، بە وتەی پسپۆڕانی بوارەکە بەهۆی خراپ ئیدارەدانی سەرچاوە ئاوییەکان، گۆڕانی کەشوهەوا و نەبوونی سیاسەتی ئاو تائێستا روانگەیەکی روون و سیاسەتێکی گونجاو نابینرێت بۆ زامنکردنی ئاسایشی ئاو لە عیراق و هەرێمی کوردستاندا.
شار و شارۆچکە و گوندەکانی هەرێم تووشی قەیرانی کەم ئاوی بوون، ئەگەر بە زوویی چاکسازی لەم سێکتەرەدا نەکرێت، وڵات رۆژ لە دوای رۆژ تووشی کارەساتی زیاتری کەمئاوی و دەیان کێشەی دیکەی وەک وشکەساڵی، بەبیابانبوون و کۆچی ژینگەیی دەبێتەوە.
کۆی گشتیی باران بارین
سەرمەد لەتیف پسپۆڕی ئاسایشی ئاو بە کوردستانی نوێی راگەیاند: بەپێی ستانداری جیهانی هەر وڵاتێک بۆ ماوەی 25 ساڵی داهاتوو توانای دابینکردنی ئاوی هەبێت بۆ هاووڵاتییەکانی لە رووی رێژە و کوالێتییەوە ئەوا پێی دەوترێت ئاسایشی ئاوی تێدا پارێزراوە، بەو پێوەرە بەهیچ شێوەیەک عیراق و هەرێمی کوردستان ئاسایشی ئاوی تێدا پارێزراو نییە.
لە هەرێمی کوردستان جگە لە ئاوی باران کە بەشێکی لە بەنداوەکاندا کۆدەکرێنەوە و ئەوی دیکەشی دەچێتە ژێر زەوی و دواتر بە شێوەی کانی و کارێز و بیر دێنەوە دەرەوە، بۆ ئاو پشتی بەستووە بە زێی گەورە، زێی بچووک و سیروان، بەڵام ئەمساڵ دۆخی ئاو جێی دڵخۆشی نییە.
بەپێی ئامارێکی بەڕێوەبەرایەتیی کەشناسی و بومەلەرزەزانی هەرێم کۆی گشتی بارانبارینی ئەمساڵ کە تاوەکو یەکی نیسان تۆمارکراوە، پارێزگای هەولێر 196،4ملم، پارێزگای سلێمانی587،7ملم، پارێزگای دهۆك 303،1ملم، پارێزگای كەركوك 217،5ملم، پارێزگای هەڵەبجەش 416،5 ملم بووە.
کۆی گشتی رێژەکان لەمساڵدا کەمترن لەو رێژەیەی ساڵانی رابردوو باریوە ئەوەش بووەتە هۆی وشکبوونی ژمارەیەکی زۆر لە کانی و کارێزەکان، ئەمەش ئاماژەیەکی مەترسیدار و خەمێکی گەورەیە، پێویستە حکومەت پلانی هەبێت و پاراستنی ئاو ببێتە خەمی گشتی هاووڵاتییان.
دۆخی بەنداوەکانی دوکان و دەربەندیخان
سەرمەد لەتیف پسپۆڕی ئاسایشی ئاو وتی: لە هەرێمی کوردستان سیاسەتی ئاومان نییە و ئیدارەدانی ئاویشمان لاوازە لە رووی تەکنیکی و زانستییەوە و دەیان دامەزراوە هەیە کە پێویستە کارلەسەر دابینکردنی ئاسایشی ئاو بکەن، بەڵام لە هەرێم ئەو دامەزراوانە بوونیان نییە
ئێستا لە هەرێمی كوردستان 21 بەنداو بۆ گلدانەوەی ئاو هەیە کە سیانیان گەورەن (دوكان، دەربەندیخان، دهۆك) و ماوەی چەند ساڵێکە بڕیار لە دروستکردنی ژمارەیەکی دیکە بەنداو دراوە وەک، بێخمە، مەنداوا و دەڵگە، بەڵام بەهۆی بێ پارەییەوە کارکردن تیایاندا وەستاوە.
ئاستی ئاوی هەردوو بەنداوی دوکان و دەربەندیخان بە ئاستێک کەمیان کردووە کە لە مێژووی دروستبوونیانەوە کەم ئاوی ئاوایان بەخۆیانەوە نەبینیوە، بەنداوی دوکان کە گەورەترین بەنداوی هەرێمی کوردستانە ساڵی رابردوو سێ ملیار و 754 ملیۆن و 600مەترسێجار ئاوی تێدا بووە، ئەمساڵ یەک ملیار و ٤٤٥ ملیۆن مەترسێجا ئاوی تێدا بووە، واتە ئەمساڵ 15 بۆ 16 مەتر ئاوی بەنداوەکە دابەزیوە و نزیکەی لە %39ـی ئاوەکەی لە دەستداوە.
بەنداوی دەربەندیخانیش ساڵی رابردوو دوو ملیار و 356 ملیۆن و 600 مەتر سێجا ئاوی تێدابووە، ئەمساڵ یەک ملیار و ٤٠٠ ملیۆن مەتر سێجا ئاوی تێدایە، ئەویش ئاستی ئاوەکەی 12 مەتر دابەزیوە، واتە رێژەی لە %60ـی ئاوەکەی لە دەستداوە.
ساڵی ڕابردوو تا ئەم کاتانە هەردوو بەنداوی دوکان و دەربەندیخان پێکەوە شەش ملیار و 110 ملیۆن و 600 هەزار مەتر سێجا ئاویان تێدابووە، بەڵام ئەمساڵ تا کۆتایی مانگی تەمووز دوو ملیار و ٨٤٥ ملیۆن مەتر سێجا ئاویان تێدایە، بەوەش %47 ئاوەکەیان لەدەستداوە، تا دێت رێژەکە زیاتریش دادەبەزێت.
دابەشبوون و گرنگیی پۆندەکان
حکومەتی هەرێمی کوردستان جگە لە بەنداو لە ناوچە جیاوازەکان ژمارەیەک پۆندی دروست کردووە، کە گرنگە بۆ پاراستنی ئاو و دواتر بەکارهێنانی بۆ کاری کشتوکاڵی ئەمە بەدەر لەوەى کە هۆکارە بۆ گەشەسەندنی كەرتی گەشتیارى، جوانى جوگرافی، پاراستنى هاووڵاتیان لە لافاو و زیادکردنى ئاوى ژێر زەوی.
بەپێی ئامارێکی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی سەرچاوەکانی ئاو لە هەشت کابینەی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا 118 پۆند لەسەر ڕووبەری 479 هەزار و 364 دۆنم دروست کراون، کە توانای گلدانەوەى 22 ملیۆن و 613هەزار و 215 مەتر سێجا ئاویان هەیە و تێچوونی دروستکردنیان گەیشتووەتە 28 ملیار و 788 ملیۆن و 376 هەزار و 278 دینار.
پۆندەکان بەم شێوەیە بەسەر پارێزگاکاندا دابەش بوون، پارێزگای دهۆک 58 پۆند، پارێزگای هەولێر 36 پۆند، سلێمانی 12 پۆند، قەزای کۆیە 6 پۆند، ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان 6 پۆند، ئەوە لەکاتكدایە لە کابینەی نۆیەمدا بڕیار لە دروستکردنی ژمارەیەک پۆندی دیکە دراوە.
لەگەڵ ئەوەی حکومەت هۆکاری خۆی هەیە بۆ دروستکردنیان، بەڵام پسپۆڕانی بواری ئاو پێیانوایە دروستکردنی پۆند لە هەرێمی کوردستان تەنها بە هەدەردانی پارەیە لەبەرئەوەی پۆندەکان بڕێکی کەم ئاو دەگرن و ساڵانە ئەو بڕە ئاوە هەر بە بەهەڵمبوون دەڕوات، بەڵکو لەگەڵ دروستکردنی ئەو بەنداوانەم کە لە پلاندان دروست بکرێن.
شار و شارۆچکە و گوندەکانی هەرێم تووشی قەیرانی کەم ئاوی بوون، حکومەتى هەرێم بەرامبەر ئەم قەیرانە گەورە مرۆییە دەستەوستانە و هیچ چارەسەرێکی ئەوتۆی پێ نییە، لەبەرئەوە ئەگەر بە زوویی چاکسازی نەکرێت وڵات رۆژ لە دوای رۆژ تووشی کارەساتی زیاتری کەمئاوی و دەیان کێشەی دیکەی وەک وشکەساڵی، بەبیابانبوون و کۆچی ژینگەیی دەبێتەوە.