24
سەر لە ئێوارەیەكی خەمناك لە شاری لەندەن و لە رۆژی 8/4/2000، منەوەری گەورەی كورد مامۆستا برایم ئەحمەد بۆ هەتاهەتایی ماڵئاوایی لێكردین، كە بۆچوونی من وایە ئەگەر ئاسمانی كوردایەتی و منەوەرانی كورد، چەند ئەستێرەیەكی درەوشاوەی هەبێت، بێ شك (بلە)یەكێكە لەو ئەستێرە گەشانەی بۆ هەتاهەتایە لە ناوەندی رووناكبیری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و نووسین و قەڵەمدا، بە زیندوویی دەمێنێتەوە.
مامۆستا برایم، كە لە ساڵی 1914 لە سلێمانی لەدایك بووە، یەكسەر گەنجێتی و چاوكرانەوەی بە شۆڕش و بزاڤە چەكدارییەكەی مەلیكی كوردستان، شێخ مەحمودی نەمر دەكرێتەوە، جگە لەمەش خانەوادەكەی، بە تایبەت مامێكی بە ناوی (رەمزی فەتاح)، كە یەكێك بوو لە ئەفسەرە دێرینە تێكۆشەرانی رێگای كوردایەتی، بواریان خۆش کرد بۆ ئەوەی برایم ئەحمەد وردە وردە بێتە نێو دونیای سیاسەت و رووناكبیرییەوە، بەتایبەت لە قۆناغی خوێندنی سانەوی بەولاوە.
لاوێکی چالاک
هەر لەسەرەتای ساڵانی سییەكانەوە، كە لە هەڕەتی گەنجێتیدا بوو، دۆستایەتی لەگەڵ زۆر شاعیر و منەوەری ئەو كات پەیدا كرد، بۆ نموونە لەگەڵ فایەق بێكەس، بۆیە لە سییەكان، وەكو لاوێكی چالاك سەرپەرشتی گروپێكی دەكرد بەناوی لاوانی كورد و گۆڤار یان باشترە بڵێم بڵاوكراوەیەكیان دەردەكرد بەناوی (دیاری لاوان)، كە بەهاوكاری شاكر فەتاح و حامید فەرەج و عزەدین فەیزی و فازڵ تاڵەبانی و سابیر ئیسماعیل و سەمەد مەنجەل و زۆری تر.
لەبارەی ئەو رۆڵەی مامۆستا برایم لەو سەردەمە هەیبوو، پرۆفیسۆر (بوخارد برینتس)ی ئەڵمانی مامۆستای زانكۆی هالە لە ئەڵمانیای دیموكرات لەباسێك دا، كە ساڵی 1964 لە گۆڤاری زانستی زانكۆی ناوبراودا بڵاوی كردۆتەوە بەناونیشانی «دەربارەی هەندێ كێشەی مێژوویی جووڵانەوەی نیشتمانی كورد»، دەنووسێت: (لە بەغدا ئاڵقەیەك لە خوێندكارانی كوردی هوشیار لە دەوری برایم ئەحمەد پێكهاتبوو كە گۆڤاری (دیاری لاوان)یان دەردەكرد. لەناویاندا دژایەتی فاشیزم بەدی دەكرا و لەناو جووڵانەوەی نیشتمانی كورددا.)
هەر لەبارەی ئەو سەردەمە، رەوانشاد مام جەلال تاڵەبانی دەڵێت: (لەو سەردەمە برایم ئەحمەد وتاری «دژی فاشیزم»ی لە رۆژنامەكانی بەریتانیاوە وەردەگێڕا، برایم ئەحمەد و هەڤاڵەكانی بیرۆكەی خەباتی یەكگرتوو و یەكگرتنی كورد و عەرەب دژی ئیمپریالیزمیان بۆ یەكەمجار بڵاودەكردەوە).
ئەمەش وایكرد كە مامۆستا برایم لە ساڵی 1937 نامیلكەی (كورد و عەرەب) بڵاوبكاتەوە، كە بۆچوونێكی نوێ بوو لە دروستكردنی پەیوەندیی نێوان كورد و عەرەب، مام جەلال لەبارەی نامیلەكەوە دەڵێت: (بەم جۆرە باڵێكی دیموكرات لە جووڵانەوەی كوردیدا هاتەكایەوە، شان بە شانی باڵی كۆنەپەرستی خۆ دابڕ).
نامیلکەی کورد و عەرەب
لە نامیلەكەی (كورد و عەرەب)دا، هەر لەسەرەتاوە نووسیوێتی:
پێشكەشە بە: - لایەنگرانی گەلانی ژێردەست لە خەباتی رزگاریخوازانەیاندا
- دوژمنانی شەڕ و ئیستعمار و دۆستانی ئاشتی و دیموكراسی، ئەوانەی هەوڵدەدەن برایەتی لە نێو گەلاندا بچەسپێنن، لە شوێن قین و ناحەزیی یەكتركردن.
- بۆ یاریدەدەرانی گەلانی بن دەست و چینە چەوساوەكان لە رۆژهەڵات و رۆژاوادا
- لایەنگرانی بیروڕای بەرەی گەلانی رۆژهەڵاتی كە ملی رێگەی رزگارییان گرتۆتەبەر.
- ئەوانەی لە كاروانی مرۆڤایەتیدا دەڕۆن
- بۆ گەلی نەجیبی عەرەب.
دیارە لەسەر ئەم نامیلكەیە كە بە خێرایی لە نێو خوێندەوارانی كورد و عەرەبدا بڵاوبۆوە و كاریگەریی زۆری دانا، مامۆستا برایم درایە دادگا و شكاتی لێكرا و حكومەتی ئەو كاتی عیراق ویستی بیگرێ و زیندانی بكات، بەڵام لەوەشدا برایم ئەحمەد سەركەوتوو بوو، كە توانی بەرگرییەكی باش لە نامیلكەكەی و ناوەڕۆك و ئامانجەكانی بكات، بۆیە بڕیاری تەبریەكردنی درا.
هەر لەبارەی نامیلكەكەوە، مام جەلال تاڵەبانی لە بیرەوەرییەكانی لەگەڵ «مامۆستا برایم»دا دەڵێت: (ناوەڕۆكی ئەو نامیلكەیە لەسەردەمی خۆیدا ئەهمیەتێكی زۆری هەبوو، هەر بۆیەش هەڵڵایەكی زۆری نایەوە، بەڵام زۆریش كاریگەریی باشی لەسەر خوێندەوار و تێكۆشەرانی كورد و عەرەب دانا).
بۆیە برایم ئەحمەد هەر لە لاوێتییەوە بە ناوبانگ دەستی پێكرد، چونكە لەناو لاوانی كورددا رابەرایەتیی چالاكیی سیاسیی پێشكەوتنخوازانە و ئەدەبی كوردپەروەرانە و هەوڵدان بۆ هوشیاركردنەوە و خۆسازدان بۆ خەباتی دەكرد .
مام جەلال: برایم ئەحمەد و هەڤاڵەكانی بیرۆكەی خەباتی یەكگرتوو و یەكگرتنی كورد و عەرەب دژی ئیمپریالیزمیان بۆ یەكەمجار بڵاودەكردەوە
شیعری یادگار و هیوا
جگە لەمەش هەر لەو سەردەمەدا لە بواری ئەدەبدا شیعرە بەناوبانگەكەی یادگار و هیوا كە بە شیرین بەهارە ناوی دەركردووە، بە تایبەتی دوای ئەوەی گۆرانی بێژی دەنگخۆش و كوردپەروەر، تایەر تۆفیق ئاوازی بۆ دانا و بڵاویكردەوە، مام جەلال لەم بارەیەوە دەڵێت: (شیعرەكە بووە وێردی زوبانی لاوان و مەجلیس خۆشكەر و كۆڕگەرمكەری نیشتمانپەروەرانیش).
لەو شیعرەدا دیدی مامۆستا برایم بۆ ژیان بە چاكی دەردەكەوێ كە دەڵێ:
ژیان بە لاتی و بێ دەسەڵاتی
هیچ درۆی نەبێ سەد مەرگەساتی
مرۆڤ بە دیلی بژی خۆشە
یان بمرێ بۆ بەرزی گەل و وڵاتی
مەژی بۆ مردن بمرە بۆ ژیان
چۆن قازانج ئەكەی تا نەكەی زیان
لە زررەی زنجیر دڵت نەلەرزێ
پێوەند بۆ لەشە نەوەك بۆ گیان
قۆناغی گەلاوێژ
دوای ئەو ناوبانگ و قەڵەمە سەرڕاستەی مامۆستا برایم ناوبانگی پێ دەركردن، لە ساڵی 1939 بڕیاری دەركردنی گۆڤاری سەنگین و بە ئەمەكی (گەلاوێژ)ی دا، كە توانی دوای چەندین چەرمەسەری و رێگریی و كێشەی سیاسی و دارایی، (10) ساڵی رێك گۆڤارە پرشنگدارەكەی گەلاوێژ ئامادە و چاپ و بڵاو بکاتەوە.
بێگومان سەرەتا زۆربەی بابەتەكانی گۆڤارەكە، یان باشترە بڵێم، وتار و نووسینە سەرەكییەكان و وەرگێڕانەكانی ناو گۆڤارەکە، مامۆستا برایم خۆی دەیكرد و داینەمۆی سەرەکیی گۆڤارەكە بوو، تا وردە وردە نووسەرانی دیکەی كوردی بۆ لای خۆی راكێشا. لەبارەی ئەم قۆناغەی گەلاوێژ، مام جەلال دەڵێت: (رێبازی گەلاوێژ، مامۆستا برایم دیاری كردبوو، كە رێبازێكی دیموكراتیك و كوردانە بوو. زۆر باسی مێژووی كوردستان و زمانی كوردی و شیعر و ئەدەبیاتی كوردی تێدا دەكرا. لە بەشەكانی دیکەشدا باسی ئەوتۆی تێدا بڵاو دەكرایەوە، كە پشتیوانی لە دیموكراسی و مافی گەلان دەكرد و دژی فاشیزم و كۆنەپەرستیش بوو. بۆیە گەلاوێژ لەڕاستیدا خوێندنگایەكی هوشیاری، كوردایەتی، زمانەوانی، پەروەردەیی نووسەری كورد و بڵاوكردنەوەی بیروباوەڕی پێشكەوتنخواز و دیموكراتیك بوو، بژاركردنی زمانی كوردی لە وشە زۆر و زەوەندەكانی بێگانە و داڕژتنی شێوازێكی نوێی نووسین و زمانی كوردی، یەكێك لە شاكارەكانی گەلاوێژ بوو. ئەم كوردییەی ئیمڕۆ بۆتە زمانی نووسین و پەخشان و شیعر و چیرۆك، بنج و بنەوانەكەی لە گەلاوێژدا دەبیندرێن).
سەرنجڕاكێشترین بڕیار و بوێرترین بڕیار، مامۆستا برایم ئەحمەد ئەو كاتە دای، كە بە زۆر ناچاریان كرد پۆستی (حاكم)ی وەربگرێت بۆ ئەوەی واز لە خاوەندارێتی گۆڤاری گەلاوێژ بێنێت، چونكە بە پێی یاسای ئەو سەردەمە، حاكم و پارێزەر بۆیان نەبوو خاوەن ئیمیتازی بڵاوكراوەی رۆژنامەوانی بن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەرچەندە پۆستی (حاكم)ی یەكێك بوو لە پۆستە گەورە و گرنگەكانی ئەو سەردەمە، بەڵام مامۆستا برایم لە كۆتاییدا وازی لە «حاكم»ی هێنا و هەر وەكو خاوەن ئیمتیازی گەلاوێژ مایەوە.
بەداخەوە، دوای خۆڕاگری (10) ساڵ بۆ مانەوەی نازدارترین گۆڤار لە مێژووی كورددا، دوای ئەوەی رژێمی ئەو كاتی عیراق بڕیاری حەپسكردن و حوكمدانیان بۆ مامۆستا برایم دەركرد، ئەمەش وایكرد كە گۆڤارەكە بوەستێت و دواتریش بۆ هەتاهەتایە داخرا و ئەو خۆڕە گەشەی بواری رووناكبیریی كوردی ئاوا بوو.
بێگومان من لەم گۆشەیەمدا، كە لە ساڵڕۆژی كۆچی دوایی مامۆستا برایم ئەحمەددا نووسیومە، زیاتر تیشكم خستۆتە سەر بوارە رووناكبیرییەكەی، كە ئەوەش قۆناغی «لاوان» و نامیلكەی «كورد و عەرەب» و دواتر قۆناغی پڕشنگداری (گەلاوێژ) بوو، ئەگینا ئەگەر باسی لایەنی خەباتی سیاسیی مامۆستا بكەم، هەر لەسەرەتای دامەزراندنی (ژێ . كاف)ەوە، تا بوونی بە پارتی و دواتر هەڵبژاردنی بە سكرتێری پارتی لە دووەم كۆنگرەی پارتی دیموكرای كورد- عیراق-ەوە لە ساڵی 1951 و چالاكییەكانی دوای ئەوەش، لەوانەیە کتێبێکی چەند بەرگی لێ دەربچێت.
مامۆستا برایم ئەحمەد
مام جەلال: نامیلکەکەی مامۆستا برایم لەسەردەمی خۆیدا ئەهمیەتێكی زۆری هەبوو
