ژانی گەل، رۆمانی هەموو سەردەمەكان

یەكێك لە خاسیەتە دیارەكانی تێكستی نەمر، ئەوەیە كە هەمیشە خوێنەر دەتوانێت بگەڕێتەوە سەری و بەر مانای دیكەی جیاوازتر بكەوێت. ئەم جۆرە دەقانە، سنووری زەمەن و شوێن دەبڕن و لە یەك كاتدا هەم دەقێكی مێژوویین، هەم ئێستایین. ئەم خاسیەتە بە شێوەیەكی دیار لە ئەزموونی شیعری كلاسیكیی كوردیدا دەبینرێت، كە وێرای تێپەڕبوونی چەند سەدەیەك بە سەر نووسینیان، كەچی هێشتا دەخوێنرێنەوە و بگرە هەندێكییان شڕۆڤەش نەكراون!. بێگومان هەر دەقێك نەیتوانی لەو چوارچێوە زەمەنی و مێژووییە دەرچێت كە دەقەكەی تیادا نووسراوە، ئەوا دەچێتە پەراوێزی مێژوو. بۆئەوەی دەقێكیش نەبێتە بەشێك لە مێژوو بە مانا ئەدەبییەكەی، ئەوا دەبێ وزە و هێزی ئەوەی تێدا بێت بەردەوام بخوێنرێتەوە. هەموو دەقێك ناتوانێت شوناسی نەمریبوون وەربگرێت و نەچێتە پەراوێزی مێژوو، بەڵكو تەنها ئەو دەقانە ئەو شوناسە وەردەگرن، كە دەقی هەموو سەردەم و رۆژگار و قۆناغەكانن و تا مرۆڤ و پرسە مرۆییەكانی ژیان مابن، ئەوان لە رەهەندی واتایانەی خۆیان ناكەون و دەمێننەوە. لەو سۆنگەیەوە، دەشێ رۆمانی (ژانی گەل)ی ئەدیب و رۆشنگەر مامۆستا (برایم ئەحمەد) بە رۆمانی هەموو سەردەمەكان ناوبەرین، چونكە وێنەی مرۆڤێكمان لە رێگەی بەرجەستەكردنی كارەكتەری جوامێرەوە بۆ پەروەردە دەكات، كە هەڵگڕی چەندین ئاكاری كۆمەڵایەتی، نەتەوەیی، كەسی و پەروەردەیی و مرۆییە، كە مرۆڤەكان  لە هەموو كات و ساتێكدا دەبێت هەڵگر و بەرجەستەكەری ئەو پرەنسیپە مرۆییانە بن، تابتوانن وەك مرۆڤ بژین و رەفتار بكەن. 

رۆمانێکی فرە رەهەند
رۆماننووس لەو رۆمانەیدا، بە شێوەیەكی فرە رەهەند چۆتە نێو لایەنە سایكۆلۆژی و هزرییەكانی مرۆڤەوە، چونكە خۆشی كەسێكی هوشیار و هزرمەند بووە، ئیدی بە وردی ئەو ئەدگارە مرۆییانەی لە كارەكتەری جوامێر، وەك پاڵەوانی سەرەكی رۆمانەكەی بەرجەستەكردووە. بۆیە دەكرێ جوامێر بە نموونەی مرۆڤی باڵا، یان ئایدیال بناسین. جوامێر چونكە هەڵگڕی رەهەندێكی گەورە و قووڵی مرۆییە، بۆیە لە هەموو كاتێكدا، مرۆڤ پێویستی بەو جۆرە رێنوێنیانەی ژیان هەیە، تابتوانێت وەك مرۆڤ رەفتار بكات و بژی. سەرەتا جوامێر، دوای ئەوەی كاڵێی خێزانی لە سەروبەندی منداڵبووندایە، وەك هەر پیاو و هاوسەرێك كە دەیەوێت لەوكاتە سەخت و دژوارەدا بۆ ژن، لە پەنای بوەستێت و هاوسۆزی بێت، لەگەڵ كاڵێ دەوەستێت و لە دوودڵیدایە كە ئاخۆ خۆی بچێتە دوای مامانەكە یاخود نا؟ لەو بارودۆخە دەروونییە پڕ لە راڕایەدا، كە زۆرجار مرۆڤ سەنتەری بڕیاردان و هزری لە دەرەنجامی كاردانەوە دەروونییەكانی ون دەكات، جوامێر ناكەوێتە ژێر كاریگەریی ئەو پەشۆكاوییە دەروونییە، بەڵكو هێشتا بە ئەقل و لۆژیك بڕیار دەدات، بۆیە خۆی دەچێت بەدوای مامانەكەدا و لە رێگەشدا بە هۆكاری چوونە نێو خۆپیشاندانێكی بەردەركی سەرا، ئیدی دەگیرێت و دە ساڵ زیندانی دەكرێت. 
كاڵێ سەرەتا بە جوامێر دەڵێت، كە ئەو ترسی هەیە كچی ببێت، بەڵام جوامێر وەك مرۆڤێكی یەكسانخواز و نا پەتریاكی، بەرپەرچی ئەو بۆچوونەی ژنەكەی دەداتەوە و دەڵێت كوڕ بێت یان كچ، لای من جیاوازی نییە. جوامێر لێرەدا، وەك پیاوێكی پەتریاكی كوردی، كە ژن پلەیەك لە خوار پیاوەوە دەبینێت رەفتار ناكات، بەڵكو وەك مرۆڤێكی تێگەیشتوو، كە بڕوای تەواوی بە یەكسانیی نێوان هەردوو رەگەز هەیە، رەفتار دەكات، دیارە ئەمەش رەنگدانەوەی پاشخانی هزری مامۆستایە، كە خۆی كەسێكی یاساناس و هۆشیار و رۆشنبیر بووە. 
جوامێر كاتێ هەست بەوە دەكات، كە لە نێو خۆپیشاندانەكەدا جەستەی پێكراوە و قورس بووە، بە هۆی تەقەی ژەندەرمەیەكەوە، لەو ساتانەدا كە لە نێوان مەرگ و ژیاندایە، ئەو بیر لە خۆی ناكاتەوە كە چۆن رووبەڕووی ئەو دۆخە بێتەوە، چۆن ژیانی خۆی رزگار بكات؟ بەڵكو هاوسۆزیی بۆ بریندارەكەی تری، كە لەتەنیشتی پێكراوە دەردەبڕێت و بەهاوارەوە داوا دەكات بیبەنە نەخۆشخانە، دواتر دڵنیا دەبێتەوە كە مردووە. 

دەشێ رۆمانی (ژانی گەل) بە رۆمانی هەموو سەردەمەكان ناوبەرین، چونكە وێنەی مرۆڤێكمان لە رێگەی بەرجەستەكردنی كارەكتەری جوامێرەوە بۆ پەروەردە دەكات، كە هەڵگڕی چەندین ئاكاری كۆمەڵایەتی، نەتەوەیی، كەسی و پەروەردەیی و مرۆییە. 

بیركردنەوەیەكی مرۆییانە
جوامێر، بیركردنەوەیەكی مرۆییانەی هەیە و نەرجسی خۆپەرست نییە، بەڵكو خەمی ژیانی مرۆڤێكی دیكەیەتی، لە كاتێكدا مرۆڤ لەو ساتانەدا لە هەموو كاتێك زیاتر، چاوی لە ژیان و مانەوەیە و باكی بە ئەوانیتر نییە. دوای برینداربوونی، یاساوڵەكان بۆ ماوەیەكی كەم دەیبەنە نەخۆشخانە و دواتر بەرلەوەی برینی قاچی سارێژ بێت، دەیبەنە زیندانێكی تاكە كەسی بە لێدان و پاڵدانەوە زیندانی دەكەن. جوامێر لەو ساتانەدا، ناشڵەژێت، بەدیتی زیندان ناڕووخێت، چونكە مرۆڤی شۆڕشگێڕ و هەڵگری پرەنسیپی شۆڕشگێڕانەیە، نابێ لە ژێر هیچ فشار و ئەشكەنجە و ئازارێك بڕووخێت، بۆیە بە جۆرێك لە تەوسی و گاڵتەكردنەوە بە پاسەوانی زیندانییەكە دەڵێت:( ئەگەر پێخەفێك، یان پێداویستییەكم بۆ بێنی) ئەویش لە وەڵامدا پێی دەڵێت:( ئێستا كچێكی جوانی شۆڕشگێڕیشت بۆ دێنم) لەو وەڵامەدا، جوامێر دەستبەجێ دەڵێت:(قسەكردن لەگەڵ ئەو یاساوڵە وەك دار لە پیساییدان وایە) جوامێر لێرەدا، وەك مرۆڤێكی خاوەن هزر، دیالۆگی ئەقڵانی، رۆشنبیر و خاوەن لۆژیكی زمان و دەربڕین دەردەكەوێت، چونكە وەك سوقرات وتەنی(قسە بكە تا بزانم كێی) ئیدی ئەویش لە رێگەی ئەو وەڵامە برینداركەر و زبرە، تێدەگات كە دیالۆگ، پرسیار و قسەكردن، نابێ لەگەڵ ئەو پاسەوانە وەك هێمای دەسەڵاتی كۆنەپەرستی و فاشییانە بكرێت، بەڵكو پێناسەی ئەومان وەك مرۆڤێك كە بەرهەمی ئەو دەسەڵاتەیە كە ئەو تیایدا یاساوڵیەتی بۆ دەكات. ئەمانە كەسانێكن تەنها ناویان مرۆڤە. 
جوامێر دە ساڵ زیندانی دەكرێت، كاتێ دەبردرێتە بەردەم ئەفسەری لێكۆڵینەوە بۆ ئەوەی دان بەوە دابنێت كە هاوڕێكانی كێن، لەكام بازنەی سیاسی كار دەكات، ئەو بێباكانە و چاو نەترسانە پێی دەڵێت لەداریشی بدەن، ئەو لەوە زیاتر ناڵێت و دانپیانانەكەی ناگۆڕێت و هیچ كەسێك ناناسێت. ئەمە نموونەی ئەو مرۆڤە خۆڕاگر و نەتەوەیی و تێكۆشەرەیە، كە دروست موزەفەر نەواب لە شیعری پاكانەدا وێنای دەكات. بەو مانایەی زیندانییەكان و جوامێریش، گەرچی باش شوناسی سیاسی و جەلادییانەی دەسەڵاتەكە دەناسن، دڵنیاشن كە رووبەڕووی چ جۆرە ئازار و ئەشكەنجە و تۆقینێك دەبنەوە، بەڵام هەر خۆڕاگر و قارەمان و بەهێز دەمێننەوە. بەم جۆرە جوامێر، كە لە سەروبەندی ئەوەبوو مامان بۆ كاڵێی خێزانی بێنێت، تامنداڵی بێت، دەگیرێت و دە ساڵ لە زیندان دەمێنێتەوە. دوای ئازادكردنی، زیندان جوامێری نەڕووخاندووە، گەرچی هەست دەكات گۆڕانكاری لە ماوەی ئەو دە ساڵەدا روویداوە، بەڵام جوامێر وەك پاڵەوانی رۆمانی(قەپێلكی) مستەفا خەلیفە،(تواوەی) عەباسی مەعروفی،(بەندەر فەیلی) بەختیار عەلی، (هەرەسی ژێر خانێكی) نەوزەت شەمدین و (شەماعییەی) عەبدوسەتار ناسر، نەڕووخاوە و زیندان تێكوپێكی نەشكاندووە، بەڵكو جوامێر بەوپەڕی سەربەرزی و شكۆمەندییەوە، ئازایانە و سەربەرزانە لە زیندان دێتە دەرێ و شانازی بە خۆی وەك زیندانییەكی سیاسی و خەباتكارێك دەكات، كە لە پێناوی مافی نەتەوەكەی دە ساڵ لە زیندان بووە. بێگومان نابێ ئەوەمان لە بیر بچێت، ئەم جۆرە كارەكتەرە، رەنگدانەوەی ژیانی سیاسی و نەتەوەیی و كوردایەتی مامۆستا برایم ئەحمەد خۆیەتی، كە ئەویش زیندانی و ئازار و ئەشكەنجەی زۆری بینی. جوامێر بڕوای وایە، پەیامێكی مرۆیی، سیاسی و نەتەوەیی گەورە لە پشت زیندانیكردنەكەیەتی، بۆیە وێرای ئەو هەموو ئازار و ئەشكەنجەیەی بینیویەتی، كەچی یەك چركەش سارد و پەشیمان نابێتەوە لە هەڵوێست و پرەنسیپە سیاسییەكانی خۆی، كە ئەمەش خەسڵەتی مرۆڤی نموونەییە. 
جوامێر دوای ئازادبوونی، لای ماڵی لاوەی ئامۆزای دەمێنێتەوە و هەر عەوداڵی ئەوەیە، سۆراغی ژن و كوڕەكەی بكات، كە لە بنەڕەتدا ئەوان مردوون و دایكەكە بە هۆی زایەندییەوە گیانی لەدەستداوە، بەڵام چونكە ئەو زیندانی بووە، بێ ئاگایە لەو هەواڵە و لاوەش نایەوێت پێی بڵێت. بەمانەوەی لەو ماڵەدا، جوامێر وەك پیاوێك هەست بە نیگەرانی دەكات، كاتێ هەست دەكات بێكار، لای ماڵی لاوە دەمێنێتەوە، واتا جوامێر كاركردن بە سیفەتی مرۆڤەكان دەزانێت، بە تایبەتیش پیاو كە دەبێ كار بكات و نابێ بێكار و تەمبەڵ بێت، بگرە دژی ئەوەشە كەسانێك بێ هەبوونی هیچ توانایەكی زانستی و كارگێڕیی مرۆیی، بەرپرسیاریەتی و داهاتێكییان بدرێتە دەست، وەك ئەوەی بە ژنی مەجیدی خزمی دەڵێت كە مەجید چۆن بۆتە بەڕێوەبەری ژمێریاری لە كاتێكدا نە بڕوانامەی هەیە، نە هیچیش لەو بوارە دەزانێت!.
هزر و تێڕوانینی  جوامێر لە هەمبەر ئەو پرسەدا، هزرێكی ئەقڵانی و هونەریی و پلانییە و ئەو بڕوای وایە دەبێ زانست و بڕوانامە و كارامەیی مرۆڤەكان بكرێتە پێوەر بۆ وەرگرتنی پۆست و بەرپرسیاریەتی، نەك خۆفرۆشی و بێ هەڵوێستی و كاسەلێسی، كە بەری بەڕێوەبردنێكی ناسەركەوتووی كارگێڕیانەیە. بگرە جوامێر وەك مرۆڤێك بڕوای تەواوی بە ئازادی بەرامبەرەكەی هەیە و رێز لە بیروڕای جیاواز دەنێت، لەو سۆنگەیەوە كاتێ كاڵێ و دایكی لە ماڵی ئەوان، دوای هاتنەوەیان لای ماڵی مامی جوامێر، كە بە مەبەستی داخوازی بۆ كچەكەیان چووبوون و ئەوان  قسەیەك دەكەن، كاڵێ نایەوێت ئەو قسەیە بۆ جوامێر بگێرێتەوە، ئەویش پێی دەڵێت، زۆرت لێ ناكەم و ئازادی پێم بڵێی یان نا كە ئەمەش ئاماژەیە بۆ نهێنی پارێزیی و بڕوابوون بە ئازادیی و تایبەتمەندیی كەسییانەی مرۆڤەكانی تر. 

هونەری نوێی رۆماننووسین
هەموو ئەو خەسڵەتە مرۆییانە و چەندانی تریش، لەو پرەنسیپە جێگیرانەن كە دەبێ مرۆڤ بە درێژایی تەمەنی و لە هەموو قۆناغەكانی ژیانیدا هەڵگریان بێت. لەو روانگەیەوە دەشێ ژانی گەل بە رۆمانی هەموو سەردەمەكان ناوزەد بكەین  و جوامێریش بە مرۆڤی نموونەیی. دواجار دەمەوێت ئاماژە بەوە بدەم كە لە ژانی گەلدا، مامۆستا برایم ئەحمەد، چەندین تەكنیك و بنەمای هونەرییانەی نوێی هێناوەتە نێو بونیادی رۆمانی كوردی، كە كەسانێك بڕوایان وایە ئەم نوێگەریەتییە لە رۆمانی كوردیدا، لە هەفتاكان هاتۆتە ئاراوە. كەچی مامۆستا بیست ساڵ بەر لە هەفتاكان، ئەو تەكنیكەی بەكارهێناوە، وەك تێكشكاندنی فۆڕمی گێڕانەوەیی بازنەیی حیكایەت ئامێز و شەپۆلی هۆش و ناوی نوێی كوردی كارەكتەرەكان وەك (جوامێر، لاوە، هیوا، ئاسۆ، نەریمان ، كاڵێ ) بەڵام بە داخەوە چونكە بەشێكی زۆر لە توێژەرانی ئێمە، سڵ لە ناوی ئەو نووسەرە لە سۆنگەی جیاوازی بیروڕای سیاسی دەكەنەوە، ئیدی بوێری ئەوەیان نییە ئەو راستییانە بڵێن، ئەمە دەڵێم، وەك خوێنەرێك هەوڵە ئەكادیمییە هەرەجوان و مەعریفییەكانی هەردوو ئەكادیمی دیار( دكتۆر زاهیر لەتیف ودكتۆرر نیان نەوشیروان)م لە بەرچاوە، كە كارەكانییان لە سەر ئەدەبی كوردی و بەرهەمەكانی مامۆستا برایم ئەحمەد بە تایبەتی، جێی شانازین و بەهایەكی گەورەی زانستی و ئەدەبی و مەعریفیان هەیە.

مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەد