ئا/ مەعرووف مەجید*
تا ساڵی 2030 بەهۆی پیسبوونی ژینگە بەهۆی دوكەڵەوە 34 ملیۆن كەس لە هیندستان لە كۆی 80 ملیۆن كەس لە جیهاندا بەهۆی گوشاری گەرماوە رەنگە كارەكانیان لەدەست بدەن.
زۆرێك لە وڵاتانی جیهان لە ئەنجامی گۆڕانی كەشوهەوا رووبەڕووی كێشەی بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما بوونەتەوە و هیندستانیش یەكێكە لەوانە، كێشەكان بەهۆی ئەمەوە خراپتر دەبن و لەوانەیە كاریگەریی نەرێنی بەرچاوی لێبكەوێتەوە، ئەگەر دەردانی گازی پیسكەر كەم نەكرێتەوە و هەنگاو بنرێت بەرەو وزەی پاك و نوێبووەوە بەدەست ناهێنرێت. راپۆرتێكی سی ئێن ئێن، دەریخست كە هیندستان رووبەڕووی كێشەیەكی گەورە دەبێتەوە بە هۆی ئەو گەرما توندەی كە بەردەوام بەرز دەبێتەوە و «لە ململانێدایە بۆ مانەوە» و پێشبینی دەكرێت كاریگەرییە نەرێنییەكانی لە داهاتوودا خراپتر بن، ئەگەر چارەسەری دەستبەجێ جێبەجێ نەكرێن .
نیودەلهی لە ساڵانی رابردوودا بووە مانشێتی رۆژنامەكان و پلەكانی گەرما بە بەردەوامی بەرزبوونەتەوە بۆ ئاستێكی مەترسیدار، ئەمەش لە كاتێكدایە كە شارەكە بەهۆی پیسبوونی زۆرەوە بەناوبانگە، ئەمەش بۆتە هۆی داخستنی دامەزراوە ئەكادیمییەكان و حكومییەكان.
پلەكانی گەرما لە مانگی حوزەیرانی ساڵی رابردوودا 40 پلەی سەدی تێپەڕاند، بەمەش قوتابخانەكان داخران و بەروبوومەكان لەناوچوون و گوشاریان خستەسەر دابینكردنی وزە.
هیندستان مەترسیدارترین وڵات بۆ ژیان
بەپێی راپۆرتێكی ئاژانسی وزەی نێودەوڵەتی(IEA) پێشبینی دەكرێت تا ساڵی 2050 هیندستان ببێتە یەكێك لە سەختترین شوێنەكان بۆ ژیان بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرما، بەپێی شارەزایانی كەشوهەوا، لەم ماوەیەدا پێشبینی دەكرێت خواست لەسەر ئامێری تەندروستی لە وڵاتەكەدا نۆ هێندە بەرز بێتەوە و لەهەموو ئامێرەكانی دیكە زیاتر بێت.
راپۆرتەكە ئاماژە بەوە دەكات كە وڵاتی پڕ دانیشتوانی جیهان (یەك ملیار و 400 ملیۆن كەس) رووبەڕووی دووڕیانێكی ئاڵۆز دەبێتەوە، تا هیندستان گەرمتر بێت و ژمارەی دانیشتوانەكەی زیاتر بێت، هیندییەكان زیاتر هەواگۆڕكێ بەكاردەهێنن، هەروەها تا زیاتر هەواگۆڕكێ بەكاربهێنرێت، وڵاتەكە گەرمتر دەبێت .
هیندستان ساڵانە نزیكەی 2.4 ملیار تۆن دووەم ئۆكسیدی كاربۆن دەردەدات، ئەمەش بە پشتبەستن بەو زانیارییانەی یەكێتیی ئەوروپا كۆیانكردۆتەوە و نزیكەی 7 %ی دەردانی گازی ژەهراوی لە جیهاندا بەشدارە، بە بەراورد بە ئەمریكا 13 %ی دەردانی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن پێكدەهێنێت، سەرەڕای ئەوەی نزیكەی چارەكێكی دانیشتوانی هیندستانی هەیە.
ئەمەش پرسیارێكی گەورەی یەكسانی دەوروژێنێت، كە زۆرجار لەلایەن زانایانی كەشوهەواوە دەكرێت، ئایا پێویستە وڵاتانی جیهانی گەشەسەندوو تێچووی كەمكردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی لە ئەستۆ بگرن، هەرچەندە لەنێو ئەو وڵاتانەدان كە كەمترین بەرپرسیارن لە بەرزبوونەوەی ئاستی گازە گەرمخانەییەكان؟
لە لوتكەی كەشوهەوای COP28 كە لە مانگی كانوونی دووەمی ساڵی رابردوودا لە دوبەی كۆتاییهات، هیندستان لەنێو ئەو وڵاتانەدا نەبوو كە بەڵێنیان واژۆ كرد بۆ كەمكردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی لە سیستمی ساردكەرەوە.
نارێندرا مودی، سەرۆك وەزیرانی هیندستان لە وتارێكدا لە دانیشتنی دەستپێكی لوتكەكەدا رایگەیاند: دەبێت هەموو وڵاتانی تازەپێگەیشتووی جیهان «پشكێكی دادپەروەرانە لە دەردانی كاربۆنی جیهانیدا»یان پێبدرێت. بەڵام هیندستان كە یەكێكە لە خێراترین گەشەسەندنی ئابووری لە جیهاندا، رووبەڕووی ئاستەنگ دەبێتەوە بۆ رووبەڕووبوونەوەی قەیرانی كەشوهەوا و خۆی لە دۆخێكی سەختدا دەبینێتەوە و راپۆرتەكەش پرسیاری ئەوە دەكات: چۆن دەتوانێت هاوسەنگی لە نێوان گەشەسەندنەكەیدا بەدەستبهێنێت و لە هەمان كاتدا دڵنیایی دەدات لە پاراستنی ژینگە؟
هیندستان 700 شەپۆلی گەرمای بەخۆیەوە بینیوە
لە ماوەی 50 ساڵی رابردوودا، وڵاتەكە زیاتر لە 700 شەپۆلی گەرمای بەخۆیەوە بینیوە كە بۆتە هۆی گیانلەدەستدانی زیاتر لە 17 هەزار كەس، ئەمەش بەپێی توێژینەوەیەكی ساڵی 2021 لەسەر كەشوهەوای توند كە لە گۆڤاری كەشوهەوا بڵاوكراوەتەوە.
تەنها لە مانگی حوزەیرانی ساڵی رابردوودا پلەكانی گەرما لەهەندێك ناوچەی ئەو وڵاتە بەرزبوونەتەوە بۆ 47 پلەی سەدی و لەئەنجامدا لانیكەم 44 كەس گیانیان لەدەستداوە و سەدان كەسیش بەدەست نەخۆشیی پەیوەست بە گەرماوە دەناڵێنن.
34 ملیۆن كەس كارەكانیان لەدەستدەدەن
بەپێی راپۆرتێك كە بانكی نێودەوڵەتی لە مانگی كانوونی دووەمی 2022 دا بڵاویكردۆتەوە، تا ساڵی 2030، 34 ملیۆن كەس لە هیندستان، لە كۆی 80 ملیۆن كەس لە سەرانسەری جیهاندا، رەنگە كارەكانیان لەدەست بدەن بەهۆی گوشاری گەرماوە.
ئەمەش ژیانی ملیۆنان كەس دەخاتە مەترسییەوە لە وڵاتێكدا كە زیاتر لە 50%ی هێزی كار لە كەرتی كشتوكاڵدا كاردەكەن. لەگەڵ بەرزبوونەوەی داهاتەكان بە شێوەیەكی بەردەوام و لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی دانیشتوانی شارەكاندا، خاوەندارێتی تەندروستی بە رێژەیەكی بەرچاو گەشەی كردووە.
بەپێی ئامارەكانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە، بەكارهێنانی كارەبای هیندستان لە سیستمی فێنككەرەوە - ئەیركۆندیشن، لە نێوان ساڵانی 2019 بۆ 2022 بەڕێژەی 21 % زیادیكردووە، ئاماژەی بەوەشكردووە، تا ساڵی 2050 كۆی گشتی داواكاری كارەبای هیندستان لە ئەیركۆندیشنەكان لە كۆی گشتی بەكارهێنانی كارەبا لە سەرانسەری جیهان زیاتر دەبێت. بەگوێرەی راپۆرتەكە، رەنگە ئەم خواستە زۆرە قەیرانی كەشوهەوای جیهانی گەورەتر بكات.
لە بەرامبەردا حكومەتی هیندستان بەڵێنیدا كە تا ساڵی 2038 داواكاری وزە بۆ ساردكردنەوە بە رێژەی ٪20 بۆ ٪25 بكاتەوە، بەپێی پلانێكی كاركردن كە لە ساڵی 2019 راگەیەندرا، لەهەمان كاتدا بەردەوام دەبێت لە گرنگیدان بە پەرەپێدان و جێبەجێكردنی چارەسەرە كاریگەرەكانی تێچوون هاوتەریب لەگەڵ ئامانجە ئابوورییەكانی.
هەروەها وزەی نوێبووەوە لە هیندستان لە هەموو ئابوورییە گەورەكانی دیكە خێراتر گەشە دەكات و داتاكان دەریدەخەن كە بە وتەی لینا ناندان، سكرتێری وەزارەتی ژینگە و دارستان و گۆڕانی كەشوهەوا لە هیندستان ئامانجەكانی كەمكردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی بەدیبهێنێت.
هیندستان سێیەمین وڵاتە لە سووتەمەنی خەڵوزی بەردیندا
لە راپۆرتێكدا كە لەلایەن ئاژانسی فرانس پرێسەوە لە تشرینی دووەمی 2021 بڵاوكراوەتەوە، ئاژانسەكە رایگەیاندووە، «هەرچەندە پایتەختەكەی بە تەمومژی ژەهراوی داپۆشراوە، بەڵام هیندستان پێشەنگی هەڵمەتی كەمكردنەوەی پابەندبوونەكانی پەیوەست بە نەهێشتنی سووتەمەنی بەردینی بووە، لە كۆنفرانسی كەشوهەوای لایەنەكان (COP26)، لەكاتێكدا پسپۆڕان وتوویانە كە گەشەی ئابووری خۆی لە پێشینەی كارەكانی خۆیدا لە داهاتوودا دادەنێت.»
ئاژانسەكە ئاماژەی بەوەشكردووە، هیندستان كە سێیەم گەورەترین وڵاتی سووتەمەنی بەردینییە لە جیهاندا، هاوكاریی چینی كردووە بۆ هەمواركردنەوەی وشەی بڕگەی سووتەمەنی بەردینی، لە بەیاننامەی كۆتایی كۆنفرانسی گلاسكۆ و سەپاندنی یەكلاییكردنەوە، رێكەوتنێكی كەشوهەوا كە وڵاتەكانی پابەندكردووە بە «رەنگە بەرە كەمبكەنەوە» سووتەمەنی بەردینی، بەكارهێنانی خەڵوز لەبری «قۆناغ بە قۆناغ لەناوبردنی».
بەپێی ئاژانسی فرانس پرێس، بەرەنگاربوونەوەی هیندستان بەرامبەر بە سنوورداركردنی وزەی پیس كە گەورەتر بووە، بەهۆی پێویستی سووتەمەنی هەرزانەوەیە بۆ بەهێزكردنی ئابوورییەكی گەشەسەندوو و رزگارکردنی سەدان ملیۆن هاوڵاتی لە هەژاریی چەسپاو.
سامرات سێنگوپتا، پسپۆڕی گۆڕانی كەشوهەوا لە سەنتەری زانست و ژینگە لە نیودەلهی، بە ئاژانسی فرانس پرێسی راگەیاند: رێژەیەكی زۆر لە دانیشتوان هەیە كە هێشتا نەگەیشتوونەتە ئەو ئاستە، كەمترین ئاستی ژیانی بنەڕەتی.
بەكارهێنانی خەڵوز لە ماوەی دەیەی رابردوودا دوو هێندە زیادی كردووە و هێشتا ئەو سووتەمەنییە بەرپرسیارە لە كارەبای ٪70ی تۆڕی كارەبای هیندستان.
حكومەت خاو بۆتەوە لە جێبەجێكردنی رێسای توندتر لەسەر وێستگەكانی خەڵوز، لە ساڵی 2020دا زنجیرەیەك زیادكردنی ئاشكرای بۆ كانگاكانی خەڵوز راگەیاند بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی.
مودی بەڵێنیدا وڵاتەكەی واز لە بەكارهێنانی خەڵوز بهێنێت، بەڵام بە وەفدە بەشداربووەكانی كۆنفرانسی COP26 كە لە تشرینی دووەمی 2021 لە شاری گلاسكۆ بەڕێوەچوو وت كە ئامانجی هیندستان ئەوەیە تا ساڵی 2070 كە 10 ساڵ دوای چین، بێلایەنی كاربۆن بەدەستبهێنێت گەورەترین وڵاتانی دەردانی گاز لە جیهاندا.
شارەزایان هۆشداری دەدەن لەوەی كە رێژەی دەردانی گازی ژەهراوی هیندستان لە ساڵانی داهاتوودا زیاد دەكات و هەوڵەكانی جیهان بۆ سنوورداركردنی گەرمبوونی كەشوهەوا لە رێڕەو دەردەچێت.
كاریگەرییەكانی ئاڵوودەبوونی هیندستان بە بەكارهێنانی سووتەمەنی بەردینی، دیارە هەوری تەمی خۆڵەمێشی ئەستوور كە هەموو زستانێك دەوری نیودەلهی دەدات.
دەردانی كارگەی خەڵوز و دوكەڵی گازی ئۆتۆمبێلەكان لەگەڵ دوكەڵی ئاگری كێڵگەكاندا یەكدەگرنەوە و 20 ملیۆن دانیشتووی شارە گەورەكان دەخنكێنن.
لەو رۆژەی كە نوێنەرانی COP26 پەیماننامەی گلاسكۆیان كۆتایی پێدەهێنا، نیودەلهی رایگەیاند كە قوتابخانەكانی بۆ ماوەی هەفتەیەك دادەخات، بۆ ئەوەی منداڵان لە ژوورەوە بمێننەوە.
تەم و دوكەڵ هۆكاری مردنن
تەم و دوكەڵ بە هۆكاری مردنی زیاتر لە ملیۆنێك كەس لە ساڵێكدا لە هیندستان دادەنرێت و توێژینەوەیەكی ئەم دواییەی زانكۆی شیكاگۆ دەركەوتووە كە پیسبوونی هەوا دەتوانێت تەمەنی زیاتر لە نۆ ساڵ بۆ چوار لە كۆی 10 هیندی كەم بكاتەوە.
بەپێی راپۆرتی ئاژانس فرانس پرێس، حكومەتی مودی ئامانجی كەمكردنەوەی كێشەكەیە بە فراوانكردنی بازنەی سەرچاوەكانی وزەی نوێبووەوە، هەروەها بەڵێنی داوە تا كۆتایی ئەم دەیە پشكی وزەی خۆر یەكسان بكات بە وزەی تێكەڵاوی وەك خەڵوز، بەڵام هیندستان توانای تەكنیكیی بەرزی نییە بۆ دابینكردنی خواست لەسەر پانێڵی خۆر، هەروەها بە شێوەیەكی زۆر، پشت بە پێكهاتە گرانبەهاكانی دەرەوە دەبەستێت.
وڵاتەكە هەوڵیداوە بەرهەمهێنانی ناوخۆیی تەكنۆلۆژیای وزەی خۆر هان بدات بە زیادكردنی باجی هاوردەكردن و بەرزكردنەوەی تێچووی وزەی نوێبووەوە كە بە رێگەی هاوردەكراو بەرهەم دەهێنرێت.
سێنگوپتا ئاماژەی بەوەشكردووە، ئامانجی خۆر بۆ ساڵی 2030 «ئامانجێكی گەورەیە و بەدەستهێنانی ئەستەمە. پێویستی بە پارەیەكی زۆر و تەكنۆلۆژیای هەرزان هەیە».
*سەرۆكی رێكخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە
