مەترسییەکانی پێگەی ئاو لە هەرێمی کوردستاندا

سەرهەد تاریق محەمەد


هەرێمی كوردستان وەكو قەوارەیەكی دیفاكتۆی جیۆپۆلۆتیكی لە ناوچەكەدا فاكتەرێكی ئێجگار گرنگە و دەتوانێت رۆڵێكی بەرچاو لە پاراستنی ئاسایشی ئاودا ببینێت. ئەویش بە حوكمی ئەوەی كە جیۆپۆلەتیكی كوردستان كەوتووەتە نێوان هەردوو وڵاتی سەرچاوە ئاوی کە ئەوانیش توركیا و ئێرانن كە وادەكات ببێتە ئەمبارێكی گرنگی گلدانەوەی ئاو، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەهۆی ئەو بەنداوانەی كە هەریەك لە توركیا و ئێران لەسەر سنوورەكانیان لەگەڵ هەرێمی كوردستان دروستیان كردووە، چارەنووس و داهاتووی ئاوی هەرێم بەرەو چارەنووسێكی  روون و دیار ناچێت، ئەگەر هاتوو هەرێمی كوردستان برەو بە سیاسەتی ئاوی خۆی نەدات و ئەم پرسە نەخاتە نێو ئەجێندای سیاسەتی هەرێمەوە و ئەو پلانە ستراتیژییەی كە خۆی لە دروستكردنی نزیكەی 249 بەنداو دەبینێتەوە جێبەجێ نەكات(1).

مەترسییەکان 
چەندین هەڕەشە و مەترسی هەن لەسەر پێگەی ئاوی هەرێمی کوردستان کە گرنگترینیان خۆی لەم خاڵانەدا دەبینێتەوە:-
1/ سەرچاوەی رێژەیەکی بەرز لە ئاوی سەر زەوی هەرێمی کوردستان، ئاوی رووباری دیجلە و ئاوڕێژگەکانی دەکەوێتە دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، نزیکەی 35 % داهاتی ساڵانەی ئاوی زێی بچوک و 57 % داهاتی ساڵانەی  ئاوی رووباری سیروان سەرچاوەکەی کوردستانی رۆژهەڵاتە(2). 
دابینکردنی پاشەڕۆژی ئاو بابەتێکی گرنگی زۆربەی وڵاتانی جیهانە بۆیە ئەگەر جیۆپۆلەتیک زیندووبێت و لە هێزی دەوڵەت بکۆڵێتەوە، ئەوا دەردەکەوێت کە ئاو پەیوەندیەکی بەهێزی بە جیۆپۆلەتیکەوە هەیە، خاڵی لاوازی جیۆپۆلەتیکی رووبارەکانی هەرێمی کورستان ئەوەیە کە بەشێکی زۆری داهاتی ئاوی رووبار و لقە سەرەکیەکانیان لە سنوری دەرەوەی هەرێمی کوردستان لە (ئێران و تورکیا)ەوە دێنە ناو  خاکی هەرێمی کوردستان، واتا رووباری سنوورین، ئەمەش مەترسی دروستکردووە لەسەر کەمبوونەوەی داهاتی ئاوی هەرێمی کوردستان بە تایبەتی دوای تەواو بوونی پڕۆژە ئاوییەکانی ئێران و تورکیا کە لەسەر رووباری دیجلە و لقەکانی ئەنجام دەردرێن، چونکە (4ملیار/م3) ئاو لە ئێرانەوەو (25 ملیار/م3) ئاو لە تورکیاوە دێتە ناو خاکی هەرێمەوە، واتە لە 61 % داهاتی ئاوی رووبارەکانی هەرێم لە دەرەوەی خاکی هەرێمەوە دێت، ئەوەی کە دەمێنێتەوە (18ملیار/م3) کە دەکاتە 39 %، ئەو ئاوەی لە دەرەوە دێتە خاکی هەرێم هەمیشە مەترسی کەمبوونەوەی لەسەرە(3).

ساڵ لە دوای ساڵ بەکارهێنانی ئاو زیاد دەکات ئەمە لە کاتێکدا بڕی ئاو لە سروشتدا دیارییکراوە

کەمبوونەوەی ئاوی ژێر زەوی
2/کەمبوونەوەی ئاوی ژێر زەوی : لە چەند ساڵی رابردوودا ئاستی ئاوی ژێرزەوی لە هەرێمی کوردستان بەهۆی کەمبوونی رێژەی بارانبارین، لە دابەزینی بەردەوامدا بووە.سەرۆكی لیژنەی رێگەپێدانی بیر لە ئەنجوومەنی وەزیران دەڵێت: ئەو ئاوەی لەژێر زەوی دەردەهێندرێت 100 هێندە زیاترە لەو ئاوەی لە رێگەی بارانەوە دەچێتەوە ژێر زەوی، بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گشتی سەرچاوەكانی ئاو، تاوەكو ناوەڕاستی كانوونی یەكەمی ساڵی 2020، نزیکەی 49 هەزار و 585 هەزار بیر بۆ مەبەستی ئاوی خواردنەوە، كشتوكاڵی و پیشەسازی لە هەرێمی كورستان هەڵكەندراون.لەم ژمارەیە 23 هەزار و 625 بیر مۆڵەتیان هەیە 12 هەزار و 240 بیر بۆ ئاوی خواردنەوە، 10 هەزار و 450 بیر بۆ كشتوكاڵ و 929 بیر بۆ مەبەستی پیشەسازی بەفەرمی لێدراون. لە بەرامبەریشدا 25 هەزار و 960 بیری دیكە بە زێدەڕۆ هەڵكەندراون، كە زۆرترینیان لە سنووری پارێزگای سلێمانیدان(4).

زیادبوونی بەکارهێنانی ئاو
3/ زیادبوونی بەکارهێنانی ئاو:- ساڵ لە دوای ساڵ بەکارهێنانی ئاو زیاد دەکات، ئەمە لە کاتێکدا بڕی ئاو لە سروشتدا دیارییکراوە، لێرەدا بابەتی بەرێوەبردنی ئاو بەشێوەیەکی زانستی گرنگیەکەی دەردەکەوێت، بەمەبەستی زانینی بڕی بەکارهێنانی ئاو بۆ خواردنەوەو بەکارهێنانەکانی تری ناوماڵ، پشت دەبەستین بە خەمڵاندنی وەزارەتی پلاندانانی عیراقی(1986)، کە تێکڕای بەکارهێنانی ئاو بۆ کەسی شارنشین بە (360لیتر/ڕۆژ)و گوندنیشین بە (225 لیتر/ڕۆژ) داندراوە، بەشێوەیەکی گشتی کۆی پێویستی ئاوی ساڵانەی تاکە کەس 75م3 یە(5).

دروستکردنی بەنداو لە لایەن ئێران و تورکیاوە
4/ دروستکردنی بەنداو لە لایەن ئێران و تورکیاو ئەنجامدانی چەندین پڕۆژەی ئاوی و دروستکردنی بەست و بەنداو لە لایەن ئێران و تورکیاوە لەسەر لقەکانی زێی بچوک و زێی گەورە و سیروان، کاریگەری گەورەی کردۆتە سەر کەمبوونەوەی داهاتی ئاوی عیراق و هەرێمی کوردستان کە بێگومان هەڕەشەی جدین لەسەری ئایندەی داهاتی ئاوی هەرێمی کوردستان(7).

گۆڕانکاری کەشوهەوا
5/ گۆڕانکاری کەشوهەوا لە ئێستاوە کاریگەری لەسەر عیراق و هەرێمی کوردستان هەیە، بەو پێیەی  عیراق هەرێم دووچاری بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما و زیادبوونی روودانی شەپۆلی گەرما و بارانبارینی بەخوڕ دەبنەوە. پێشبینییەکان بۆ ساڵی 2050 بەرزبوونەوەی تێکڕای پلەی گەرمی ساڵانە بە 2 پلەی سەدی و کەمبوونەوەی تێکڕای بارانبارینی ساڵانە بە ڕێژەی 9 % دەخەمڵێنن، لەگەڵ کەمبوونەوەی 17 % بۆ مانگەکانی زستان (کانوونی دووەم، یەک و شوبات)(8).

سەرچاوەکان
1 -.د.ئەیوب سابیر گەڵاڵی، بەهۆی وشکەساڵیەوە زەنگێکی مەترسیدار لەدەرگای کوردستان دەدات و دەبێتە هۆی کۆچکردنی خەڵکێکی زۆر بۆ ناوچەکانی کوردستان، www.rudaw.ne
2 - ئازاد محمد ئەمین کاکەشێخ نەقشبەندی، پێگەی ئاوی هەرێمی کوردستان لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست و ئەو بەرەنگاری و هەڕەشانەی کە ڕووبەڕووی دەبێتەوە
3 - ڕێبین رۆستم رسوڵ احمد، بایەخی جیۆپۆلەیئکی یوخمە سروشتیەکانی جوگرافیای هەرێمی کوردستانی عێراق، نامەی ماستەر، زانکۆی کۆیە، زانستەکۆمەڵایەتیەکان، بەشی جوگرافیا، 2014
4 - علی زەڵمی، هۆشداری لە کەمبوونەوەی ئاوی ژێر زەوی هەرێمی کوردستان دەدرێت، 22/4/2021.https://www.rudaw.net/.
5 - هۆشیار ابراهیم مینە شیکردنەوەیەکی جوگرافی بۆ دابەشبوون و بەکارهێنانی ئاوی ژێرزەوی لە ئاوزێڵی رووباری سەرکەپکان، نامەی ماستەر، بەشی جوگرافیا، کۆلێجی زانستەمرۆڤایەتیەکان، زانکۆی ڕاپەرین، 2017.
6 -فؤاد قاسم الامیر، الموازنة المائیة في العراق و أزمةالمیاە في العالم، جعفر العصام للطباعة الفنیة    الحدیثة، بغداد، 2010.
7 - سەرهەد طارق محمد، ڕۆڵی بەست و بەنداوەکان لەسەر زێی بچوک و سیروان لە وڵاتی ئێران و کارییگەرییان لەسەر هەرێمی کوردستانی عێراق، لیکۆڵینەوەیەکی هایدرۆپۆلەتیکی 2023.
8-United States Agency for International Development, 2017. Climate Change Risk Profile: Iraq; Red Cross Red Crescent Climate Centre, 2021. Climate Fact Sheet: Iraq.