پ.د. پۆڵا ئازاد خانەقا* م. ئەرکان عوسمان حسێن*
قیر Asphalt کە هەندێکجار بە Bitumen یش ناودەبرێت، خاوێکی لینجی، چڕی، رەشی، شلە یان نیمچە رەقە. قیر جۆرێکە لە هایدرۆکاربۆن کە گۆگردی تێدایە. قیر بە گەرمکردن شل دەبێتەوە و بە سەرماش رەق دەبێتەوە. بەپێی جۆری قیر پلەی گەرمی شلبوونەوەشیان جیاوازە بەجۆرێک ئەو دەرکەوتانەی کە لە کوردستان هەن وەک ناوچەی بێخمە لە پلەی گەرمی نزیکەی 50 پلەی سیلیزی دەست بە شل بوونەوە دەکەن. قیر مادەیەکی گرنگە لە دروستکردنی رێگاوبانەکاندا، بەهۆی توانای زۆری مانەوە و نەرمی و بەرگریی بۆ کەشوهەوا. قیر وەکو بەستەرە و لکێنەر کاردەکات، تێکەڵەکان یاخود Aggregates بەیەکەوە دەهێڵێتەوە کە بریتین لە زیخ و چەو و بەردی ووردکراو.
تایبەتمەندییەکانی قیر
1 - چەسپاوی: چەسپاوی قیر لەگەڵ پلەی گەرمیدا کەم دەبێتەوە، ئەمەش رێگە دەدات بە ئاسانی لەگەڵ تێکەڵەکان یاخود Aggregates تێکەڵ بکرێت لە کاتی بەرهەمهێناندا و لە کاتی دروستکردندا لە پلەی گەرمی جیاوازدا بەکاربهێنرێت.
2 - یەکگرتوویی: تایبەتمەندییە یەکگرتووەکانی قیر یارمەتی بەستنەوەی تێکەڵە دەدات بەیەکەوە، هێز و مانەوە بۆ تێکەڵەی قیرەکە دابین دەکات.
3 - لکاندن: توانای لکاندنی قیر بە تێکەڵە دڵنیای دەدات لەوەی کە رێگاوبان وەک خۆی دەمێنێتەوە لە ژێر باری هاتوچۆدا.
4 - دژە ئاو: قیر ناچێتە ناو ئاوەوە، ئەمەش چینەکانی ژێرەوەی رێگاکە لە زیانەکانی ئاو دەپارێزێت.
5 - نەرمی: رێگاوبانە قیرەکان دەتوانن لە ژێر باری قورسدا بچەمێنەوە بەبێ ئەوەی درزیان لێبکەوێتەوە، ئەمەش وایکردووە کە گونجاو بن بۆ ئەو شوێنانەی کە هاتوچۆی زۆریان تێدایە.
هەرێمی کوردستان بەشێکی گرنگ و کاریگەرە لە ناو ئەو وڵاتانەی کە خاوەنی نەوتی خاو و کانزا و قیرن.
بەرهەمهێنان و بەکارهێنان
قیر لە کارگەی قیردا بەرهەم دێت کە تێیدا کۆکراوە گەرم دەکرێت و تێکەڵ بە قیرێکی گەرم دەکرێت. تێکەڵەی قیر کە لە ئەنجامدا دروست دەبێت دەگوازرێتەوە بۆ شوێنی بیناسازی بۆ قیرتاوکردن.
یەکەم بەکارهێنانی قیر لە کایەکانی ژیاندا کە تۆمار کرابێ لەسەردەمی بابیلۆنەکاندا بوو کە بۆ رێگا دروستکردن بەکاریان هێنا.
قیر بەکاردێ بۆ:
1. دروستکردنی رێگاوبان: قیر بە پلەی یەکەم لە دروستکردنی رێگاوبان و شوێنی وەستانی ئۆتۆمبێل بەکاردەهێنرێت. رووبەرێکی نەرم و بەهێز دابین دەکات کە بەرگەی باری قورسی هاتوچۆ بگرێت.
2. سەقف: قیر لە کەرەستەی سەقفدا بەکاردێت، وەکو شینگڵ و پەردە، بەهۆی تایبەتمەندی دژە ئاو.
3. دژە ئاو: قیر بەکاردێت بۆ دژە ئاوی بناغەکان و ژێرزەمینەکان و پێکهاتەکانی تری پلە نزم.
4. بەکارهێنانی پیشەسازی: قیر لە کارە پیشەسازییە جیاوازەکاندا بەکاردەهێنرێت، لەوانەش مۆرکردنی جومگەکان و درزەکانی پێکهاتە کۆنکرێتییەکان.
كاریگەری ژینگەیی
1. دەردانی گازی ژەهراوی: بەرهەمهێنان و بەکارهێنانی قیر دەتوانێت پێکهاتەی ئەندامی هەڵاوساو (VOCs) و مادەی تایبەتمەند دەربدات بۆ ناو بەرگەهەوا، ئەمەش بەشدارە لە پیسبوونی هەوا.
2. بەکارهێنانی وزە: بەرهەمهێنانی قیر پێویستی بە وزەی بەرچاو هەیە، بە پلەی یەکەم بۆ گەرمکردنی کۆکراوە و قیر.
3. ریسایکل کردن: دەتوانرێت شەقامە قیرەکان دووبارە بەکاربهێنرێتەوە بە دووبارە بەکارهێنانەوەی تێکەڵەی قیری کۆن لە شەقامە نوێیەکاندا، کەمکردنەوەی پێویستی بە کەرەستەی پاکیزە و کەمکردنەوەی کاریگەری لەسەر ژینگە.
هەرێمی کوردستان بەشێکی گرنگ و کاریگەرە لە ناو ئەو وڵاتانەی کە خاوەنی نەوتی خاو و کانزا و قیرە. بڕێکی زۆری قیر لە بەرهەمە نەوتییەکان و کێڵگە نەوتییەکان بەرهەم دەهێنرێت. لە پاڵ ئەمەشدا بڕێکی کەم دەرکەوتەی قیری هەن لە ناوچە جیاوازەکانی کوردستان کە لە ئەنجامی تێکچوونی سیستمی نەوتی ناوچەکانەوە لە ژێر زەویەوە هاتۆتە سەر زەوی بە شێوەیەکی سروشتی.
لەنێوان ئەو دەرکەوتانەدا، لە گوندی ئاڵاسیاو دەرکەوتەیەک دروستبووە کە وەک کانێکی قیری دەردەکەوێ و سەرچاوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ پێکهاتە جیۆلۆجیەکانی سەردەمی جوراسی کە بەناوبانگن بۆ دەوڵەمەندییان بە سەرچاوە نەوتییەکان. پێکهاتە نەوتییەکان سیفەتیان وایە لەژێر زەویدا لە ژێر پەستان و پلەی گەرمی زۆر بەرزدان و بەدوای کون و کەلەبەر و درزدا دەگەڕێن بۆ دەربازبوون لەو پەستان و پلەی گەرمیە بەرزە. بەدوای پێکهاتە جیۆلۆجییەکانی جوراسیدا پێکهاتە جیۆلۆجییەکانی کریتاسی (تەباشیری) نیشتوون کە بەهۆی کاریگەری تێکتۆنییەوە توشی شکان و درز بردن بوون. ئەم شکان و درز بردنە ژینگەیەکی گونجاویان بۆ کۆچکردنی ئەم قیرە بۆ سەر زەوی دروستکرد کە لە ژێر پەستانێکی زۆردا بوون بۆ سەر زەوی. دوای تێپەڕبوون بەناو پێکهاتە جیۆلۆجییەکانی کریتاسی خوارو و ناوەڕاستدا لە کۆتاییدا لە چینە بەردییەکانی سەردەمی کریتاسی سەرو و لەناو بەردە کلاستیکییەکانی ئەم سەردەمەدا دەرپەڕیونە سەر زەوی. لەڕووی ئابووریەوە ئەم دەرکەوتە قیرییە سوودی ئابووری نییە چونکە تێکەڵ بووە لەگەل وردە زیخ و بەردە چەوی هاتوو لەناو پێکهاتەکانەوە و هەروەها دوای پشکنینی تایبەت بە فلۆرێسێنت مایکرۆسکۆب دەرکەوت، ئەم پێکهاتەیە Bituminous marlەو بەهیچ جۆرێک خەڵوز نییە! لەبەرئەوەی ئەو Maceral ی کە خەڵوز تیا دەبێی تیدا نیە! دەبێ قیر لە قوڵاییەکی زۆر زۆرەوە بە گەرمییەکی زۆر کۆچی کردبێت بۆ سەرەوە.
*(ناوەندی ئەکادیمی توێژینەوەی نیشتیمانی)
