د. سەمەد ئەحمەد
ئەم دەقە لەڕووى زمانى نووسینەوە، واقعى و پاراو و روونە، دوورە لە زمانى مەجازى شیعرى و دەربڕینى رستەى فەلسەفى، کە بەداخەوە ئەمڕۆ زۆر نەشارەزاییانە، لاى هەندێک لە چیرۆکنووس و رۆمانووسە گەنجە تازەکان، ئەم زمانى نووسینە، بووە بە مۆدێل
رۆمان، بە بەراورد بە ژانرەکانى ترى ئەدەب، هونــــەرێکى تازەیە، ئەوەى کە نوێگەریى و تایبەتمەندیى بەم ژانرە بەخشیوە و جیای دەکاتەوە لە چیرۆک و پەخشان و هونەرى گێڕانەوە بەگشتیى، لەهەر شتێک زیاتر فۆرم و تەکنیکە. رونتر بڵێم: ئەگەرچی كەرەستەی دەستی هەموو نووسەرێك، هەر پیت و وشە و رستەیە، بەڵام دواجار لەم كەرەستانە، هەیە شیعر و هەیە چیرۆك و رۆمان و شانۆنامە، هەیشە لێكۆڵینەوە و رەخنە و.. هتد لێ بەرهەم دەهێنێت. واتا ئەوە فۆرمە ژانری نووســین و بەرهەمەكە دیاریی دەكات، كە یەكێكیان دەبێتە شیعر و ئەوی تریان چیرۆك و رۆمان و.. هتد، نەك قەست و حەز و بانگەشەى نووسەر. هەر وەكو چۆن دار و تەختە، دارتاشێك دەرگا و یەكێكی تر كورســـی و یەكێكیش دۆڵاب و.. هتدی لێ دروست دەكات، دوا جاریش ئێمە بەشێوەكەیدا (لە فۆرمدا) دەزانین ئەمیان دەرگا و ئەویان كورسییە و هیچیان مێز و دۆڵاب نین. هەر بەم شێوەیە، ئەگەر بە پێوەرەكانی رەخنە و لێكۆڵینە و تیۆرەكانی ئەدەب موتاڵای دەقى(خانەقاى میرزا) ى (میران ئەبراهام)بكەین، بەبێ هیچ زۆرلەخۆ كردنێك، ئەوە بەدیی دەكەین كە ناوەڕۆك و بابەتی رۆمانەکە هەوڵێكە بۆ نووسینەوەی مێژووى بنەماڵەى(جەلالى میـــــرزا کەریم) بەگشتیی و (جەلال) خۆی بەتایبەتى. مەبەست لەم قسانە ئەوە نییە کە نابێت مێژووى بنەماڵە، یان کەسایەتییەکى سیاسیى، کومەڵایــــەتیی، ئاینیى، ئەدەبیى، هونەریی و.. هتد بکرێن بە رۆمان، نەخێر ئەمە رەوایە و لە ئەدەبى زۆرێک لە نەتەوەکاندا، بەئەدەبى کوردییشــــەوە بەدیدەکرێت، بۆ نموونە: ژیاننامەى (گالیلۆ)،(هارونە رەشید)، (ئەمین و مەئمون)، (ئیبن سینا)، (سوهرەوەردى)،(مەولاناى رۆمى) و زۆرى تر، کراون بە رۆمان و شانۆنامە. لە ئەدەبى کوردییشدا ئەوەندەى من ئاگاداربم ژیاننامەى شاعیرانى گەورەى وەک (ئەحمەدى خانى)، لەلایەن جان دۆســــت و (نالــى) لەلایەن خوسرەو جاف-ەوە کراون بە رۆمان، (خانزادى میرى سۆران)، (فەقێ ئەحمەدى دارەشمانە) و چەندین کەسایەتى و بنەماڵەى دی، کراون بە رۆمان و چیرۆک و شانۆنامە. ئەگەرچى هــــــەریەکە لەم دەقانە، لە رووى بابەت و فۆرم و شێوە و شێواز و زمانى نووسینەوە، پێویستە بە میزان و پێوەرى رەخنە و لێکۆڵینەوەى ئەدەبیى بخوێندرێنەوە، ئینجا بپێورێن و هەڵسەنگاندیان بۆ بکرێت، بۆ ئەوەى ئاستى هونەرىی هەریەکەیان دەربکەوێت، بەڵام دەتوانین بڵێین: هەموو ئەم دەقانە، چەندە میژووى کەسایەتی و بنەماڵەیەک دەگێڕنەوە، لەوە زیاتر خوێنەر دەقێکى ئەدەبیی دەخوێنێتەوە، چونکە لە هەموویاندا تەکنیکەکانى هونەرى گێڕانەوە (رۆمان و چیرۆک و شانۆنامە) بەدیی دەکرێت. ئەگەر لەم دەروازەیەوە لە دەقى (خانەقاى میــــرزا) ى (میـــران ئەبراهام) بڕوانین، ئەوە بەدیی دەکەین کە ئەوەندى گێڕانەوەى مێژوو زاڵە بەســــەر دەقەکەدا، هێندە تەکنیکى هونـــەرى رۆمان ئامـــــادەباشیى نییە، مەبەستمە بڵێم: خـــوێنەرى ئەم بەرهەمە، ئەوەندەى بەرکەوتەى لەگەڵ ئەو روداوانەدا هەیە کە لە رابردوودا روویانداوە و نووسەریش وەک رووداوێکى راستەقینەى مێژوویی دەیانگێڕێتەوە، ئەوەندە بەرکەوتەى لەگەڵ فۆرم و تەکنیکى رۆماندا نییە.
لە پەراوێزى ئەم چەند دێــــــڕەدا، زۆر بەکورتیى سەرنج و تێبینییەکانم لەبارەى ئەم دەقەوە دەخەمە روو:
ئەم دەقە لە رووى زمانى نووسینەوە، واقعیى و پاراو و روونە، دوورە لە زمانى مەجازى شیعریی و دەربڕینى رســـــتەى فەلسەفیى، کە بــــەداخەوە ئــــــەمڕۆ زۆر ناشارەزایانە، لاى هەندێک لە چیرۆکنووس و رۆماننووســـە گەنجە تازەکان، ئەم زمانى نووسینە، بووە بە مۆدێل.
لە رووى تەکنیکى گێڕانەوەوە، هیـــــــچ نوێگەرییەکى پێوە دیار نییە. رووداوەکان لە شێوەی راستەهێڵێک درێژ دەبنەوە، سەرەتا و ناوەڕست و کۆتاییان هەیە، ئەگەرچى لەهەندێ جێگەدا فلاشباگ و گەڕانەوە بۆ رابردوو هەیە.
پاڵەوان یان شاکەس و تەواوى کەسایەتى و کارەکتەرەکانى دەقەکە، ناسراون و کەسانى حەقیقین و لەلاى خوێنەران کەسیان نامۆ و نەناسراو نین، بۆ نموونە(عەبدوڵڵا گۆران، زەبیحى، کامەران موکرى، فایەق بێکەس، حسێن عارف، عەبـــدوڵڵا پەشێو، جەمیل رەنجبەر، شێرکۆ بێکەس) هەر لە رۆمانەکەدا ناوی دەیان نووسەر و کەسایەتیی دوژمن بە کوردى وەک تاوانبار(زەعیم سدیق) و چەندین خائین و خۆفرۆشى تر ناویان بەیان کراوە.لەسۆنگەى ئەم خاڵەوە، رەنگە هەڵە نەبم گەر بڵێم: ئەم دەقـــــە چەندە رۆمانە، لەوە زیاتر گێڕانەوەى مێژوو و یادەوەرییە.
کات و شوێن، بە رۆژ و مانگ و ساڵەوە، لەم رۆمانەدا دیار و ئاشکران و بە روونیى و بە مەست ئاماژەیان پێکراوە. لەسۆنگەى ئەم خاڵەیشەوە، وای بۆدەچم کە دەقێکى مێژوویی بێت، چونکە باس لە سەردەم و مێژوویەکى دیاریکراوى شارى سلێمانى دەکات، رووداوەکانیش وەک ئەوەى هەبووە و روویانداوە دەگێڕێتەوە.
لەم بەرهەمەدا بەوردیی باس لە بنەماڵەى (میــــرزا کەریم) و کوڕەکانى بەگشتیى و (جەلال) خۆی بەتایبەتیى دەکرێت، کە بنەماڵەیەکى شیوعیى دیارى شاری سلێمانین. (جەلالى میرزا کەریم)، شاعیر و تێکۆشەرێکى دیارە، شاکەسى بەرهەمەکەیە، بە شێوەیەکى ورد، بایۆگرافیاى ژیانى سیاسیى و رۆشنبیریى و ئەدەبیى و شیعریى خراوەتە روو.
هـــەر لەم بەرهەمەدا ململانێى پارتى و شیوعى، لەسەردەمى پاشایەتیى و کۆماریى و زوڵم و زۆرى داگیرکەرانى کوردستان دژ بە خەڵکى کوردستان باسکراوە. هەروەها خیانەتکاریى و جاشایەتیى هەندێ لە کەسایەتییەکانى شارى ســــــلێمانى و بێ هەڵوێستیى و ترسنۆکیى و هەلپەرستیى هەندێ نووســـــەر و کاربەدەســـتى دیارى تریش خراونەتە روو، کە بۆ من زۆرێک لە زانیارییەکان تازەبوون.
ئەم دەقە (391) لاپەڕەیە، (ناوەندى بڵاوکراوەى کەپر)، ساڵى (2023) چاپ و بڵاوى کردووەتەوە.
