تارق حەسۆ
ژبەرکو ئێزدياتی ژ چەند بيروباوەرێن خوەزایی پێکهاتیيە، بوویە جەژن و پيرۆزيێن وان ژی گرێدای خوەزایێ نە و بتايبەت دەڤەرا ڤەحەويانا وان دکەڤت ميزۆبۆتاميا، ژبەر هندێ باندۆرا دیاردا گوھورینا هاڤين و زڤستانێ و سار و گەرمێ، رویدانێن خوەزایینە و خۆشی و نەخۆشيێن پيرۆزيێن وان ژ گرێدای ڤێ دەڤەرێنە. پيرۆزيا ڤێ جەژنێ ڤەدگەریت بۆ دەمەك نەديار و ئاشکرا، وەکی تيتال و رەوشت ڤەدگەریت بۆ سەردەمێ سومەريان و بابليان. لدەمێ سومەريان دگۆتنێ (زك ماك)، ئانکو جەژنەك ژ ئەزل هاتيە و كەڤنارە. نڤيسکارين مە ب عەرەبی دنڤيسين و دگۆتن (خصوبة التربة)، لسەر دەمێ بابليان جەژنەک هەبوو دگۆتێ جەژنا خوداوەندێ (ئينانا) و دپێرا بناڤێ (عەشتار) هات. لسەر دەمێ سومەريان دگۆتێ خواوەندێ (تەموز) و ديرۆکا وان ڤەدگەریت بۆ پتر ژ سێ هەزار ساڵان، لگۆر نيشانێن ڤان جەژنێن ديرۆکی، وەك رێورەسم چارشەمبا سۆر ئەڤ چەژنا پاراستییە و تا نۆکە مايە لگەل باوەريا ئەزدائی. دهزرا مندا خوداوەندێ( تموز و خضر) ئێکن، چونکی لسەر دەمێ بابليان ئەو خوداوەندێن خوزائی و کەسکياتیيا ژيانێ بوون. ل دەمێ بەهاران و ل (٢١) ئادارێ جەژنا نەورۆزێ پيڕۆز د نەرخاند، چونکی درێژاھيا شەڤ و رۆژێ وەک ئێك لێدھێت، لێ مخابن باندورەیا شەهناما فەردوسیا ئێرانی و ديرۆکا عەرەبا گەلەك پيرۆزێین دەڤەرێ ژناڤبرن، دەستهەڵاتا ئۆسمالی هەما ب چاڤێ دوژمناتيێ و تاڵانکرێ ل مللەتێ کورد نێریيە و دايە بەر گورزێن گران و ژناڤبرن، بتايبەت باوەريێن ئولێن کەڤنارێن کوردا مينا ئێزديان و کاکەيان، قزلپاشی، يارسان و زەردەشتيان... هتد. دکارين بێژين دوو جەژنێن کەڤنارێن سەرەکی ل سەردەمێ سومەری و بابليان د بەردەوامبوون، لێ لدەمێ باوەريا ميترائی بەرێ ئێکگرتنا خوداوەندان(توحيدالاليهات) هەتا (٥٠٠) ساڵی بەرێ زاينی يێ بهێزبوو و بتايبەت ل ناڤ ئيمپراتۆريا رۆم دا، دەما ئولا کريستيان بهێزکەفتی، باوەريا ميترا بەر ب لاواز بوون هاتن، چونکی ئێك باوەری پەيدابوو شووينا گەلەك باوەريان ل دەڤەرێ، ژوان پيرۆزيان دوو جەژنێن بناڤودەنگ هەبوون، يا ئێکێ دگۆتێ جەژنا پايزێ ل دستپێکا مەها جوت مەهێ دە وەک ڤێستیڤال هەفت رۆژان دهاتەگێران، ئانکو داويا گەرمە ساڵێیە و بەر ب زڤستانێ ڤەيە، نها دبێژنێ (جەژنا جەمايێ ل پەرسگەها لالش). ل جەم باوەريا ئەزدائی بۆ دەمێ هەفت رۆژان ڤەدکێشت، يا دوویێ ل دەستپێکە مەها نيسانێ (نيشانێ)يە ، چارشەمیا سەرێ نيسانێ یە و داويا سڕو سەقەمێيە، دکۆکدا ئەڤ جەژنا سەرێ نيسانێ و جەژنا نەورۆزا نەتەوەيی ئێکن، هەردوو گريدايی خوەزائی بەهارێ نە و بتايبەت ل دەڤەرا ميزۆپۆتامیا.
ئەگەر ئەم بۆ باوەريا ئەفسانێ ڤەگەرین، هزرێن مرۆڤی بەرێ يێن کەڤنار دهاتن کۆمکرن و بخۆرا دئيناندن تا قوناغا ئيرۆ، دکارين بێژين رەمزا ئەفسانێ بنگەهێ هەر تشتیيە، چ ئۆل يان باوەری يان ديرۆکەك کەڤنار بت، ئەگەر ئەم تەماشەی هەر شوينوارەکێ بکەين دێ بينين تشتەکی پيرۆز ژ ئۆل و باوەريێن کەڤنار پێڤە ديارە. ئەڤ جەژنە لگۆر باوەريا ئێزديان، دبێژنێ جەژنا ئاڤاکرنا کنياتێ(تکوين الخليقة)، جەژنا دەستپێکە ژيانێ یە، جەژنا ئاڤاکرنا عەرديە (تکوين الارض)، جەژنا خەملا بهارێ يە.
ئەرێ چما ئەڤ جەژن ب سێ ناڤان دهێت گۆتن؟ جەژنا (چارشەمبا سەرێ سالێ، چارشەمبا سۆر، چارشەمبا سەرێ نيسانێ). ئێزدی دبێژن نيسان دەسپێکا ساڵێ يە، چونکی باندۆرەك ميزۆبۆتامی و بابليە، ژبەرکو نيسان هاتيە (نيشانکرنا) مەها ئێکێ بوو لگۆر ساڵناما بابلی، وەکی بڤی رەنگێ خوار ددەت کڤشکرن: (نيسان ، أيار، صيوان ، تموز ، أب، أيلول، تيســــري، مارجيسوان، کيسيلق، تبيت، ســــبا، أدار). بۆچی دبێژنێ چارشەمبا سۆر؟ پەيڤا سۆر هاتيە دناڤ قەولێ پيرۆزێ چارشـــــەمبويێ دا، دەما دبێژت:
هات چارشەمبويا سۆرە
بەهار خەملاندبوو ب خۆرا
ژ باتندا يا ب موهرا
دبێژنێ سەرێ نيسانێ؟ ئانكو چارشەمبا ئێکێ ژ مەها نيسانێ(نيشانێ)، دەستپێکا ساڵێ. پەيڤا (بەهار) دهزرا مندا ژ (بەها) هاتيە ئانکو پر ب قيمەت دساڵێ دا، چ ژ لايێ چاندنێ ڤە يان زان و زێدەبوونا تەڕەش و کەوالی ڤە، ئەگەر ب زمانێ عەرەبی ژی بەرێ خوە بدەينێ، گۆتنا (بەهارات) رامان ئەوا تامەک زێدە ددەتێ. جەژنا سەفەرا نان و ماستان ل مەها ئادارێ بۆ گەلیيێ لالش گرێدايی ئەڤێ چەندێيە، (نان) وەک نيشانا زيدەبوونا دەندکا گەنمێ سالێیە و(ماست) نيشانا زێدەبوونا پەزی و بەرەکەتێ يە. ئەڤێ جەژنێ ژ هەموو جەژنان پتر ل جەم ئێزدیان تايبەتمەنديا خوە هەيە، ئێزدی دبێژن جەژنا تاووسی مەلەکە و سەرۆکێ فريشتە، دەما ژ ئاسمان هاتی بۆ سەر عەردێ لالشا نورانی، ئەڤ کنيات ژبەر خاترا وی خەملی و کەملی و ئاڤابويە. رۆژا چارشەمبیێ پيرۆزە. پــيرۆزيا رۆژا چارشەمبیێ لگۆر باوەريا ئێزديان ڤەدگەريت، ئەڤێ ســـــەبەقا قەولێ دەما يەزدانێ دلۆڤان ئەڤ کنيات ئاڤاکری، کەرمدکەت و دبێژت:
ئەينی کربوو ئەســـــاسە
چارشەم دبەر کر رەنگ و کراسە
شەمبوو کرە خلاسە
هەر وەسا مللەتێ ئەڵمان ژی دبێژت (ميت ڤۆخ)، نيڤا هەفتییێ و دەمژمێرێن کارو کارکرنێ دکێمن. رۆژ و رۆناهی و ئاگر پيرۆز دهات ديتن دناڤ باوەريێن کەڤناردە، ڤەدگەریت ئەلمەندێ، رۆژێ وەك ئەمەندێ هەرێ مەزن ل ئاسمانە، رۆژ ژيانە بۆ مرۆڤايەتییێ، وەڵاتێ مە رۆژ گرنک ديت، چونکی سرو سەقەم و قەشايەك دژوار هەبوو، بەرۆڤاژی بياڤانا عەرەبی و حاباندنا هەيڤێ وەک پيرۆزديت ژ ئەگەرێ بازرگانیيێ. مخابن ب شاشی هندەك خەلك دبێژت رۆژ پەرستن، ئەز وەسە نابينم، ياراست ئەوە رۆژ پيرۆز ديت چونکی رۆژ ور ۆناهی هێمايێ ئەزدائێ دلۆڤانە، ژبەر پيرۆزيەکێ جهەک پيرۆز دهات ديتن بۆ ميناك جهــ (منصب) بابا شێخ يان ميرێ شێخا پيرۆزە د ئێزدياتیێدا، ئەو پيرۆزی ڤەدگەرێت بۆ جهێ وی، لێ نە بوو شکويێ وی. ئەرێ چاوا ئەڤ چەژنا چارشەمبا سۆر نێزيکی جەژنا برايێن کريستيانە(ئۆسترن فێست) و هەر وەسا بەری هەڤتيەکێ يا ئولا يەهوديان ژيبوو، رەمزا هێكێ وەك نيشانەک سەرەکی دهات ناسکرن.
