هەڵە یان تاوانەکانی زیرەکیی دەستکرد

(1-2 )
 ئەو پێشکەوتنە بەرچاوەی لە میدیای نوێ و دیجیتاڵیدا هاتووەتە ئاراوە، بووەتە هۆی ئەوەی جۆرێک لە بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی و یاسایی، لە بەرانبەر بەکارهێنەران و بەرهەمهێنەران و دروستکەرانی ئامێرە تەکنۆلۆژییەکاندا بێتە ئاراوە، بۆئەوەی لە چوارچێوەی کۆمەڵایەتی و سنوورە یاساییەکانی کۆمەڵگە جیاوازەکاندا دەرنەچێت، ئەمەش دوای ئەوە هات زیرەکیی دەستکرد توانی کاریگەرییەکی بەهێزی لەسەر دروستکردن و بەرهەمهێنانی دەنگ و رەنگ و وێنە هەبێت. گەشەکردنی ئەمجۆرە لە پێشکەوتنی تەکنۆلۆژیا، هۆکار بووە بۆ ئەوەی کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنانی تەکنۆلۆژیا، خۆیان لەگەڵ ئەمجۆرە پێشکەوتنە بگونجێنن.
دیدێکی گشتیی کۆمپانیاکان و زیرەکیی دەستکرد
ئێستا تەکنەلۆژیای زیرەکیی دەستکرد چەند قۆناغێکی گرنگی بڕیوە، زیاتر ورد و دەقیقن بۆ راپەڕاندنی کارەکان، لەوانە (Veo 3) لەلایەن (گووگڵ)ەوە کە مۆدێلێکی پێشکەوتووی دروستکردنی  گرتەی ڤیدیۆیە و بە (Gemini Robotics On-Device) ناسراوە، کە دەتوانێت زیرەکیی دەستکرد بهێنێتە ناو ئامێرە رۆبۆتییە ناوخۆییەکان. هەروەها زانایان مۆدێلێکی نوێی زیرەکیی دەستکردیان بە ناوی (Centaur) پەرەپێداوە کە دەتوانێت بە ئاستێکی زۆر بەرز لە سیناریۆ ئاڵۆزەکاندا پێشبینی هەڵسوکەوتی مرۆڤ بکات. 
لەلایەکی دیکەوە کۆمپانیای (Nvidia)  وەک یەکەم کۆمپانیای جیهان بڕی چوار تریلیۆن دۆلاری خستە سەر سەرمایەی وەبەرهێنان لە زیرەکیی دەستکرددا، بە پێی زانیارییەکان کۆمپانیای (open ai)  بەنیازە لە چەند هەفتەی داهاتوودا وێبگەری تایبەت بەخۆی بخاتە بازاڕەوە، کە ئامانجی گۆڕینی وێبگەری بنەڕەتیی کۆمپانیاکەیە بە زیرەکیی دەستکرد، هەروەها کۆمپانیای سامسۆنگ مۆبایلە نوێیەکانی بۆ یەکەمجار نمایشکرد کە تایبەتمەندیی یەکگرتووی (گووگڵ) جێمینی و زیرەکیی دەستکردی تێدایە، لە نێویاندا (Gemini Live).
ئەپڵ بەدواداچوون بۆ بەدەستهێنانی کۆمپانیای (Perplexity AI)ی دەستپێشخەری گەڕان دەکات، کە بە زیرەکیی دەستکرد کار دەکات و لەوانەیە نزیکەی 14 ملیار دۆلاری تێبچێت، ئەمەش ئاماژەیە بۆ پاڵنانی کەمکردنەوەی پشتبەستن بە گەڕانی (گووگڵ)، بەهێزکردنی پۆرتفۆلیۆی زیرەکیی دەستکرد، هەروەها کۆمپانیای مایکرۆسۆفت دەستپێشخەرییەکی راهێنانی زیرەکیی دەستکردی بە بڕی چوار ملیار دۆلار راگەیاند، بە ناوی (Microsoft Elevate)، بۆ پەروەردەکردن و راهێنانی زیاتر لە  بیست ملیۆن کەس لە سەرانسەری جیهاندا.
بە پێی هەواڵێکی پێگەی بلومبێرگ نیوز، کۆمپانیای هواوی بە دوای گرێبەستی چیپی زیرەکیی دەستکرددا دەگەڕێت، لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیادا، هەروەها کۆمپانیای (Grog) کە کۆمپانیایەکی چیپی زیرەکیی دەستکردە، یەکەم سەنتەری داتاکانی لە ئەوروپا دامەزراند بۆ دابینکردنی داواکاری خێرا لە بەرنامە جیاوازەکانی تایبەت بە زیرەکیی دەستکرد. 
بۆ هەریەک لەو هەنگاوانە کۆمەڵێک خاڵی لاواز هەم لە رووی تەکنیکی و هەم لە رووی میکانیزمی بەکارهێنانیان هەن، لەبەرئەوە دەروازەی هەڵە بەکارهێنان و زیانەکان فراوانتر دەبێت. 
کاتێک زیرەکیی دەستکرد (AI) هەڵەیەک دەکات یان زیان دەگەیەنێت، بە شێوەیەکی گشتی بەرپرسیارێتی دەکەوێتە ئەستۆی گەشەپێدەران، کۆمپانیاکانی بڵاوکردنەوەی زیرەکیی دەستکرد، یان بەکارهێنەران. لە کاتێکدا سیستمی زیرەکیی دەستکرد دەتوانێت رەفتاری چاوەڕواننەکراو پیشان بدات، بەڵام لێپرسینەوە بە گشتی لەگەڵ لایەنی مرۆیی و کۆمپانیاکانە کە بەشدارن لە دروستکردن و بەکارهێنانی زیرەکیی دەستکرد. 
هەڵەکانی زیرەکیی دەستکرد و بەرپرسیارێتی 
یەکەم: گەشەپێدەران، ئەگەر هەڵەکە بەهۆی کەموکوڕییەکانی دیزاین، راهێنان، یان جێبەجێکردنی زیرەکیی دەستکرد بێت، گەشەپێدەرانی تەکنەلۆژیاکە بەرپرسیار دەبن، ئەوکات ئەوان رووبەروی لێپێچنەوە دەبنەوە.
دووەم: کۆمپانیا و دامەزراوەکان، ئەو رێکخراوانەی سیستمی زیرەکیی دەستکردی جێگیر بەکاردەهێنن، بەرپرسیارن لە چاودێریکردن و چۆنییەتی کارکردنیان و هەنگاونان بۆ کەمکردنەوەی مەترسییەکانی، ئەگەر نەیانتوانی کۆنتڕۆڵی بکەن و زیرەکیی دەستکرد زیانی پێگەیاندن، دەتوانرێت لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بکرێت.
سێیەم: بەکارهێنەران، هەرچەندە ئەستەمە بتوانرێت مامەڵەی یاسایی لەگەڵ بەکارهێنەران بکرێت، چونکە تاکو ئێستا هیچ یاسایەکی بەکاربەر نییە مامەڵەیەکی تەندروست لەگەڵ بەکارهێنەراندا بکات، جگە لە ئاکار و پابەند بوون بە بنەما پیشەییەکان، بەڵام لە هەندێک حاڵەتدا دەتوانرێت بەکارهێنەرانیش بەرپرسیاربن، بۆ نموونە ئەگەر بەکارهێنەرێک بە ئاگاداریی خۆی سیستمێکی زیرەکیی دەستکرد بەکاربهێنێت، بۆ زیانگەیاندن یان بۆ بابەتێکی ناباو، ئەوا بەشێک لەو بەرپرسیارێتییە وەردەگرێت.
چوارەم: چوارچێوەی یاسایی، دەکرێت یاساکانی چاپەمەنی و سۆشیال میدیای ئێستا بەکاربهێنرێن، وەک ئەوانەی پەیوەستن بە بەرپرسیارێتی بەرهەم و کەمتەرخەمی، بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی پەیوەست بە زیرەکیی دەستکرد، بەڵام سروشتی پەرەسەندنی خێرای تەکنەلۆژیای (AI)، خەریکە ئاڵنگاریی نوێ بۆ سیستمی یاسایی دروست دەکات، دیمەنی یاسایی بۆ بەرپرسیارێتی (AI) هێشتا لە گەشەکردندایە، بەڵام کۆدەنگی ئێستا ئەوەیە کە گرنگی بە ئەکتەرە مرۆیی و کۆمپانیاکان بدرێت کە بەرپرسیارن لە کردەوەکانی زیرەکیی دەستکرد.
لەبەشی دووەمدا، باس لەو کاریگەرییە کۆمەڵایەتی و ئەخلاقیانەی زیرەکیی دەستکرد دەکەین، کە لەسەر کۆی گشتیی کۆمەڵگەکانی جیهان دروستیکردووە، بۆ نموونە زیادبوونی وێنە و گرتەی دەستدرێژییە سێکسییەکانی منداڵان (CSAM) کە بە زیرەکیی دەستکرد دروست دەکرێن و تۆڕەکانی ئینتەرنێتیان تەنیووە، ئەمەش زەنگی مەترسی لە نێو رێکخراوەکانی جێبەجێکردنی یاسا و سەلامەتی منداڵاندا دروستکردووە.
•خوێندکاری ماستەر

زیرەکیی دەستکرد، کاریگەریی کۆمەڵایەتی و ئەخلاقییەکانی لەسەر کۆمەڵگە 

دوای ئەو گەشەکردنە خێرایەی لەماوەی دەیەی یەکەمی تەمەنیدا زیرەکیی دەستکرد بەخۆیەوە بینی، ئێستا بابەتێک بووەتە جێگای مشتومڕی بیرمەندانی میدیا و گەشەکردنی تەکنۆلۆژیا، ئەویش پرسی ئەخلاقی و یاساییەکانی بەکارهێنانی ئەم تەکنۆلۆژیاییە. هەربۆیە ئەخلاقی بەکارهێنانی زیرەکیی دەستکرد بووەتە جێگای نیگەرانی پسپۆڕانی میدیا و یاسا، لەگەڵ پرسەکانی وەک لایەنگری، تایبەتمەندی، لێپرسینەوە و شەفافییەت گفتوگۆیان لەسەر دەکرێت.
یەکێتی ئەوروپا رێنمای کۆمپانیاکان دەکات بۆ پابەندبوونیان بە یاساکانی زیرەکیی دەستکردەوە، گرینگدان بە پاراستن و سەلامەتیی مافی چاپکردن، ئەوەی لە ئێستادا دەبینرێت زیادبوونی وێنە و گرتەی دەستدرێژییە سێکسییەکانی منداڵان (CSAM) کە بە زیرەکیی دەستکرد دروست دەکرێن، لە تۆڕەکانی ئینتەرنێتدا بڵاودەکرێنەوە، ئەمەش زەنگی مەترسی لە نێو رێکخراوەکانی جێبەجێکردنی یاسا و سەلامەتی منداڵاندا دروستکردووە.
لە توێژینەوەیەکی نوێدا دەرکەوتووە پشتبەستن بە زیرەکیی دەستکرد، دەتوانێت چالاکییەکانی مێشک و ئەرکە گرینگەکانی مەعریفی کەم بکاتەوە، لەماوەی رابردوودا کۆمپانیای (گلاسدۆر) کۆتایی هێنا بە (1300) هەلی کار، ئەوەش بەهۆی بەکارهێنانی زیرەکیی دەستکرد و لاوازکردنی هێزی کارەوە بوو، هەربۆیە مانگرتنی ئەکتەرەکانی یارییە ڤیدیۆییەکان دوای گەیشتن بە رێککەوتن لەگەڵ ستۆدیۆکان لەسەر پاراستنی زیرەکیی دەستکرد بە رەسمیی کۆتاییهات، بەو بۆنەیەوە دادوەرێکی فیدراڵی بڕیاریدا بە دەرکردنی کتێبێک لەبارەی مافی کۆپیکردنەکان و بەکارهێنانی دادپەروەرانەی زیرەکیی دەستکرد.
لەلایەکی دیکەوە، راپۆرتێکی نوێ هۆشداریی دەدات لەوەی پێشکەوتنەکانی زیرەکیی دەستکرد، ئەگەر بە وردی بەڕێوەنەبرێن، دەتوانێت ببێتە هۆی پشتبەستنی زۆر و کەمبوونەوەی سیفەتەکانی وەک زیرەکیی کۆمەڵایەتی و سۆزداری لە مرۆڤدا. لەلایەکی دیکەوە زیرەکیی دەستکرد کاریگەریی لەسەر لایەنە جیاوازەکانی ژیان هەیە، لەوانە چاودێری تەندروستی، دارایی، فرۆشتنی تاکەکەسی و بەرهەمهێنان، کە دەبێتە هۆی باشترکردنی کارایی، خزمەتگوزارییە کەسییەکان لە جیهاندا.

نیگەرانی ئەخلاقی و لێپرسینەوە نەکردن، زیادبوونی سەربەخۆیی سیستمەکانی زیرەکیی دەستکرد، پرسیار لەبارەی بەرپرسیارێتی و لێپرسینەوە دەوروژێنێت، کێ تاوانبارە کاتێک زیرەکیی دەستکرد هەڵەیەک دەکات یان زیان دەگەیەنێت؟ 

پێشکەوتنەکانی زیرەکیی دەستکرد و بەرنامەکان
کۆمپانیای (Midjourney) یەکەم مۆدێلی نەوەی ڤیدیۆی زیرەکیی دەستکردی دۆزییەوە، رێگا بە بەکارهێنەران دەدات لە رێگای پێدانی نووسینەوە کلیپی ڤیدیۆیی دروست بکەن، هەروەها رووکارێکی نوێی مێشکی کۆمپیوتەر (BCI) لەلایەن توێژەرانی ئوسترالیاوە پەرەی پێدراوە، زیرەکیی دەستکرد بەکاردەهێنێت بۆ وەرگێڕانی سیگناڵەکانی مێشک بۆ وشە، ئەمەش بۆ ئەو کەسانە گرینگە کە توانای قسەکردنیان نییە.
هەروەها لە بواری پزیشکیدا، تاقیگەی (ئایسۆمۆرفیک)، کە کۆمپانیایەکی دۆزینەوەی دەرمانی زیرەکیی دەستکرد و خاوەندارێتی ئەلفابێتە، بە یەکەم دەرمانی دیزاینکراوی زیرەکیی دەستکرد دەچێتە ناو تاقیکردنەوەکانی مرۆڤەوە. مۆدێلی نوێی زیرەکیی دەستکرد بۆ دۆزینەوەی پێشوەختەی نەخۆشی، پێشبینیکردنی تەمەنی مێشک، بڕیاردانی مرۆڤ لە جێبەجێکردنی کارەکانیدا یارمەتی مرۆڤ دەدات.
زیرەکیی دەستکرد چەندین کاریگەریی نەرێنی ئەگەریی دەخاتەڕوو، لەوانە لەدەستدانی کار، پیشەییبوون و  تایبەتمەندی، لایەنگری لە بڕیاردان، لە ئەگەری خراپ بەکارهێنانی مەترسی لەسەر ئاسایشی ئەلیکترۆنی دروست دەکات، لێرەدا ئاماژە بە هەندێک لەو کاریگەرییانەیی کە بەهۆی گەشەکردنی تەکنۆلۆژیای زیرەکیی دەستکردەوە هاتووەتە ئاراوە دەکەین.
 یەکەم: لەدەستدانی کار و نایەکسانی ئابووریی، ئۆتۆماتیکیکردن بە زیرەکیی دەستکرد دەتوانێت ببێتە هۆی لەدەستدانی رێژەیەکی بەرچاو لە کەرتە جیاوازەکان، بە تایبەتی ئەوانەی ئەرکی دووبارەبووەوەیان تێدایە، ئەم لەدەستدانە دەتوانێت نایەکسانی لە داهاتدا خراپتر بکات و نائارامی کۆمەڵایەتی دروست بکات، لە کاتێکدا رەنگە زیرەکیی دەستکرد، هەلی کاری نوێ دروست بکات، بەڵام رەنگە گواستنەوەکە بۆ هەندێک کەس قورس بێت، پێویستی بە دووبارە راهێنانەوە و گونجاندن هەبێت.
دووەم: لایەنگری و جیاکاریی، سیستمی زیرەکیی دەستکرد لەسەر داتاکان راهێنراون و ئەگەر ئەو داتایانە رەنگدانەوەی لایەنگرییە کۆمەڵایەتییەکانی ئێستا بن، ئەوا بە ئەگەرێکی زۆرەوە زیرەکیی دەستکرد ئەو لایەنگرییانە بەردەوام و گەورە دەکات، دەتوانێت ببێتە هۆی نادادپەروەری یان جیاکاری لە بوارەکانی وەک دامەزراندنی کارمەند، داواکاریی قەرز و دادپەروەریی تاوانکاری.
سێهەم: پێشێلکردنی نهێنی و ئاسایشی زانیاریی، زۆرجار سیستمی زیرەکیی دەستکرد پێویستی بە بڕێکی زۆر داتا هەیە بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی کاریگەر کار بکات، ئەمەیش نیگەرانییەکان سەبارەت بە نهێنی و ئاسایشی داتاکان دەورووژێنێت، دەتوانرێت زانیارییە کەسییەکان بە شێوەیەک کۆبکرێنەوە، شیبکرێنەوە و بەکاریان بهێنێت کە شەفاف نەبێت، سەرەڕای ئەوەی دەتوانرێت زیرەکیی دەستکرد بەکاربهێنرێت بۆ دروستکردنی قووڵایی و جۆرەکانی تری زانیاری هەڵە، ئەمەش متمانە و تایبەتمەندیی زیاتر لەناو دەبات.
چوارەم: نیگەرانی ئەخلاقی و لێپرسینەوە نەکردن، زیادبوونی سەربەخۆیی سیستمەکانی زیرەکیی دەستکرد، پرسیار لەبارەی بەرپرسیارێتی و لێپرسینەوە دەوروژێنێت، کێ تاوانبارە کاتێک زیرەکیی دەستکرد هەڵەیەک دەکات یان زیان دەگەیەنێت؟ هەروەها نیگەرانی هەیە سەبارەت بە ئەگەری خراپ بەکارهێنانی AI لە بوارەکانی وەک چەکی ئەتۆم و تەکنەلۆژیای چاودێری.
پێنجەم: زانیاریی هەڵە و دەستکاریکردن، دەتوانرێت زیرەکیی دەستکرد بەکاربهێنرێت بۆ دروستکردنی هەواڵی ساختە و پروپاگەندە و جۆرەکانی تری زانیاریی هەڵە بە قەبارەیەکی بەرفراوان، ئەمەش دەتوانێت متمانەی گشتی تێکبدات و گوتاری گشتی بشێوێنێت و تەنانەت  برەو بە توندوتیژیش بدات.
شەشەم: زۆر پشتبەستن و لەدەستدانی تواناکانی مرۆڤ، زۆر پشتبەستن بە زیرەکیی دەستکرد دەتوانێت ببێتە هۆی دابەزینی تواناکانی مرۆڤ و توانای بیرکردنەوەی رەخنەگرانە، ئەگەر زۆر وابەستەی زیرەکیی دەستکرد بین بۆ بڕیاردان، لەوانەیە توانای چارەسەرکردنی کێشەکان بە شێوەیەکی سەربەخۆ لەدەست بدەین. 
چارەسەرکردنی ئەم کاریگەرییە نەرێنییانە پێویستیان بە رەچاوکردنی ورد و رێنماییە ئەخلاقییەکان و رێکخستنی بەهێز هەیە.

* خوێندکاری ماستەر و شارەزا لە زیرەکیی دەستکرد