لەشكر حەمە ساڵح
نەوت سامانێكی گرنگە، بەڵام لەو سامانە گرنگتر، چۆنێتی ئیدارەدان و بەكارهێنانییەتی بە شێوەیەكی عەقڵانی بۆ بەرژەوەندیی خەڵكی وڵاتەكان، واتە نەوت تەنها بەس نییە بۆ ئەوەی وڵاتێك دەوڵەمەند و سەقامگیر بێت یان نا، بەڵكو وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت، وڵاتانی سەركەوتوو و شكستخواردووشیان تێدایە، وەك وتمان، گرنگتر لە نەوت چۆنێتی ئیدارەدانییەتی.
نەرویج، یەكێكە لەو وڵاتانەی بە شێوەیەكی عەقڵانی سوودی لە نەوت وەرگرتووە، لە رێگەی بەرنامە و پلانی جۆراوجۆرەوە هەوڵیداوە ژیانی ئەم نەوەیە و نەوەكانی داهاتووش لە رێگەی نەوتەوە مسۆگەر بكات.
بەڵام عیراق یەكێكە لەو وڵاتانەی سەرەڕای دەوڵەمەندیی بە نەوت و غاز و سامانی سروشتیی جۆراوجۆر، كەچی لە دوای دواوەی وڵاتانە لە رووە جۆراوجۆرەكانی ئابووری و سەقامگیری و بژێوی و ..هتد. كە دەڵێین عیراق، بێگومان بە هەرێمی كوردستانیشەوە، بێگومان بە رەچاوكردنی ئەو راستییەش كە عیراق باشتر لە هەرێمی كوردستان سوودی لە نەوت وەرگرتووە.
لە دوای دۆزینەوەی نەوت لە ساڵی 1969 دا، وەرچەرخانێكی گەورە لە نەرویج رووی دا، بەڕێوەبردنی ئەو سامانە بەنرخە بە شێوەیەكی گونجاو و عەقڵانی دەرفەتی قۆناغێكی نوێی لەسەر ئەو وڵاتە كردەوە بە تایبەتی بە دامەزراندنی سندوقی سەروەریی نیشتمانیی نەرویج كە ئێستا سەرمایەكەی نزیكە لە دوو تریلیۆن دۆلار.
داهاتی زۆر کێشەی بۆ دروستکردووە
ئەو پلان و بەرنامەیە وڵاتەكەی كردە خاوەنی ئاستێكی باڵای بژێوی، بێكارییەكی نزیك لە سفر و سیستمێكی خۆشگوزەرانیی كۆمەڵایەتیی پێشكەوتوو، ئێستاش ئەو وڵاتە لەبری ئەوەی گیرۆدەی نەوت بێت وەك سەرچاوەی داهات و بژێوی و پێشكەوتن، ئەو خۆشگوزەرانییە باڵایە، ئەو داهاتە بەرزە، كێشەی بۆ دروستكردووە. واتە بە پێچەوانەی عیراق و كوردستانەوە، نەوت و داهاتە زۆرەكەی و دەوڵەمەندی لە نەرویج كێشەی بۆ خەڵك دروستكردووە.
بەپێی لێكدانەوەی مارتن بیك هۆڵتە، ئابووریناسی نەرویجی، وڵاتەكەی تووشی حاڵەتێكی تایبەت بووە خەڵك كەم بەرهەم بووە و فێری پاڵدانەوە بوون، هاندەر نەماوە بۆ گەشەكردن و پێشكەوتن، واتە ئابووریی نەرویج بەهۆی بەرزیی ئاستی بژێوی و باشیی باری ئابوورییەوە، تووشی كەمبوونەوەی بەردەوامی بەرهەمهێنان بووە، هەروەك داهێنان پاشەكشەی كردووە و دواجار بۆتە خاوەنی ئابوورییەكی تەمەڵ!
یەكێكی تر لە كێشەكانی ئابووریی نەرویج ئەو سیاسەتە داراییەیە كە پەیڕەوی دەكات بە تایبەتی سیاسەتی باج كە پشتی بە قەرزپێدانی بەكاربردن بەستووە، بەوەش قەرزیی خێزانی بە شێوەیەكی گەورە بەرزبۆتەوە، سیستمی چاودێریی كۆمەڵایەتیش ئەوەندە پێشكەوتوو و بەسوودە بۆ خەڵك، كێشەكەی قورستر كردووە، بۆ نموونە دەتوانیت بە ناوی نەخۆشییەوە مۆڵەتێكی درێژخایەن لە كارەكەت وەربگریت بەبێ ئەوەی مووچەكەت ببڕدرێت یان كەمبكرێتەوە، ئەمەش قورساییەكی دارایی زۆری لەسەر دەوڵەت دروستكردووە كە نزیكەی ٪8ی كۆی بەرهەمی ناوخۆیی ئەو وڵاتەیە.
داهاتی تاک تێیدا بەرزە
ئەوەی مایەی سەرنجە كە بەو هەموو داهات و بودجەیەوە، بەو هەموو بەرنامە سەركەوتووەی وەبەرهێنانەوە، هێشتا بودجەی نەرویج تەنها ٪21 پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت و بەوەشەوە شارەزایان گلەیی دەكەن كە هەڵبەز و دابەزی نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا كاریگەریی لەسەر سەقامگیریی باری ئابووریی وڵاتەكە دەبێت، هەروەك مەترسییان لەوە هەیە كە لە داهاتوودا وزەی نوێبووەوە یان ئەوەی پێی دەوترێت وزەی پاك، زیانی زیاتری لێبكەوێتەوە و بە جۆرێك لە جۆرەكان تووشی (نەخۆشیی هۆڵەندی) بن.
بە كورتی، نەرویج بە شێوەیەكی عەقڵانی و بە پلانی زانستی ئەوپەڕی سوودی لە نەوت و سامانە سروشتییەكان وەرگرتووە، وڵاتێكی خۆشگوزەران و ئاسوودەی بنیات ناوە، كە بە پێی ئامارەكانی ساڵی 2024 داهاتی ساڵانەی تاك لە كۆی داهاتی گشتیی ناوخۆیی دەگاتە 79,670 دۆلار.
لە بەرامبەردا و بە پێچەوانەی نەرویجەوە، عیراق و هەرێمەكەی ئێمە، واتە كوردستان، لەبری ئەوەی نەوت ببێتە سەرچاوەی خۆشگوزەرانی، كەچی بۆتە نەهامەتی و نەگبەتی، ساڵانێكی زۆر نەوت لە عیراق و كوردستان بۆ خزمەتی شەڕ و ماڵوێرانی و سەركوتكردن بەكارهێنرا، نزیكەی 23 ساڵیشە نەوت لە عیراق گیرۆدەی ململانێی سیاسییە، نەك شار و پارێزگا و هەرێمەكانی نەبوژاندۆتەوە، بەڵكو بۆتە مایەی قووڵبوونەوەی كێشەكان و پەرەسەندنی گەندەڵی و بەشبەشێنەی سیاسی و ئابووری و ..هتد.
چەندین ملیار دۆلار قەرزار بووین
بێگومان دۆخەكە لە كوردستان جیاوازترە، واتە کوردستان لە عیراق خراپترە، نەوت لەبری ئەوەی ببێتە سەرچاوەی داهات و بۆ خۆشگوزەرانی و ئاوەدانكردنەوە خەرج بكرێت، كەچی بە پێچەوانەوە بەهۆی فرۆشتنی نەوتەوە چەندین ملیار دۆلار قەرزار بووین. ئێستا كۆمپانیاكان بوونەتە خاوەن بڕیاری کۆتایی لەبارەی نەوت و كێڵگە نەوتییەكانەوە كە ئەوەش لە مەسەلەی رادەستكردنی نەوت بە كۆمپانیای سۆمۆ، زیاتر لە جاران روونبووەوە.
لە 2014ەوە بۆ ئێستا، بە هەردوو قۆناغی فرۆشتنی نەوت لە لایەن هەرێم و قۆناغی رێگرتن لە هەناردەكردنی نەوت لە لایەن هەرێمەوە كە ناونرا ئابووریی سەربەخۆ، هەرێمی كوردستان سوودێكی ئەوتۆی لە نەوت و داهاتەكەی وەرنەگرتووە، بۆیە زۆرینەی خەڵك زۆر بێ ئومێدن لەو سەرچاوە بەنرخە، نەوت بە نەفرەتێكی ئابووری و سیاسی دەزانن، ئەو خەڵاتە گەورەیەی خودا بۆتە سزایەكی مرۆیی بۆ خەڵكی كوردستان، ئەویش بەهۆی خراپ بەڕێوەبردن و گەندەڵییەوە.
عیراق و كوردستان بەهۆی نەوتەوە بە شێوەیەكی گشتی تووشی كێشەیەكی گەورە هاتوون، نەوت نەبۆتە سەرچاوەی بژێوی و داهات و پێشكەوتن و خۆشگوزەرانی، وەك لانیكەمی ئەوەی نەرویج كردوویەتی، لە كاتێكدا عیراق خاوەنی پێنجەم یەدەكی دنیای نەوتە لەسەر ئاستی جیهان.
بارمتەی بازاڕ
وڵات و هەرێمەكەی ئێمە گیرۆدەی گەندەڵی و خراپ بەڕێوەبردنە، ساڵانە چەندین ملیار دۆلاری نەوت دەچێتە ناو تۆڕەكانی گەندەڵییەوە و خەڵك سوودی لێ نابینێت. نەوت ٪90ی داهاتی حكومەت و ٪99ی هەناردەی عیراق پێكدەهێنێت، ئەوەش وڵاتەكەی كردۆتە بارمتەی بازاڕ و نرخی نەوت لە جیهاندا.
بە شێوەیەكی گشتی، لە کاتێاکدا کە نەوت لە نەرویج سەرچاوەی بژێوی و خۆشگوزەرانییە و خەڵكی وڵاتەكەی تەمەڵ كردووە و تاقەتی كاركردن و داهێنانیان نەماوە و هەر خەریكی وەرگرتنی مۆڵەتی نەخۆشین بە مووچەی تەواوەوە، عیراق گیرۆدەی نرخی نەوتە كە بەشی زۆری داهاتەكەی بە گەندەڵی دیار نامێنێت، شەقامەكان كۆن و پڕ لە تاسەن، بازاڕەكان چۆڵ و بێ جووڵەن، گیرفانەكانیش خاڵی و دڕاون.
بە كورتی؛ نەرویج هەوڵ دەدات دەوڵەمەندیی و خۆشگوزەرانی نەبێتە بارێكی دەروونی و ئابووری، عیراقیش بە نیازە هەوڵ بدات لەژێر نەفرەتی نەوت دەرچێت بۆ ئەوەی لە هەژاری و نەبوونی و بێ خزمەتی و ململانێ ناپێویستەكان دەربازی بێت، بێگومان ئەمەش نموونەی دوو وڵاتن كە هەردووكیان تا ئاستێكی زۆر پشت بە نەوت دەبەستن، جیاوازییەكەش پەیوەستە بە حوكمڕانیی دروست و دامەزراوەی بەهێز و دیدگای دوورمەودا و بەڕێوەبردنی داهاتی نەوت بە شێوەیەكی عەقڵانی و بە رەچاوكردنی بەرژەوەندیی نەوەكانی ئێستا و ئایندە.
