دوای سێ دەیە لە هەژموونی تاك جەمسەریی ئەمریكا لە جیهاندا، كێبڕكێی چین لەگەڵ ئەو وڵاتە، بووەتە دیاردەیەكی تایبەتی گۆڕانكاری لە سیستمی نوێی جیهاندا، لەم نێوەندەدا ئامادەیی هێزی نەرمی چین لەڕووی سیاسی و ئابووری و دیپلۆماسییەوە ئاماژەیە بە بوونی ئەم گۆڕانكارییە.
لە دوای کۆتاییهاتنی جەنگی ساردەوە، چین ستراتیژێکی درێژخایەنی پەیڕەوکردووە کە بە «ئارامگرتنی ستراتیژی» ناسراوە، رێبازێکە کە تیشک دەخاتە سەر گەشەی ئابووری و پێشكەوتنی سەربازی و بەشداریکردنی جیهانی فرەلایەن، دەستپێشخەریی پشتێن و رێگا دیارترین تایبەتمەندیی ئەم ستراتیژەیە، کە ئامانجی ئەوەیە بە تۆڕێکی ژێرخانی بازرگانی و وەبەرهێنان، سەرانسەری ئۆراسیا و ئەفریقا و ئەمریکای لاتین پێکەوە ببەستێتەوە.
بەهۆی ئەم دەستپێشخەرییەوە چین دەتوانێت سەرچاوە گرنگەکان بەدەستبهێنێت و کاریگەریی لەسەر رێگاکانی بازرگانیی جیهانی هەبێت.
هەرچەندە چین هێشتا ئەمریکای وەک گەورەترین هێزی سەربازیی جیهان تێنەپەڕاندووە، بەڵام دەستیکردووە بە کارکردن لە ناوچە گەشەسەندووەکانی خۆی، بەتایبەتی لە دەریاکانی باشوور و خۆرهەڵاتی چین.
چین و گەڕان بەدوای سیستمێكی جیهانیی فرە جەمسەریدا
چین بەشدارییەکی چالاکانەی لە دامەزراندنی دەزگا نێودەوڵەتییە ئەڵتەرناتیڤەکاندا کردووە کە تەحەددای هەژموونی خۆرئاوا دەکەن، وەک گروپی بریکس، رێکخراوی هاریکاریی شەنگهای و سیستمی دارایی نوێی وەک بانکی گەشەپێدانی نوێ. ئەمەش ئەوە دەردەخات چین بەدوای سیستمێكی جیهانیی فرەجەمسەردا دەگەڕێت کە هەژموونی سیستمی لیبڕاڵ بە سەرۆکایەتی ئەمریکا بخاتە ژێر پرسیارەوە.
دوای رووخانی یەکێتیی سۆڤیەت، ئەمریکا وەک تاکە زلهێزی جیهان مایەوە، ساتێکی ناوازە کە هەوڵی پاراستن و بەردەوامبوونی دەدا، لە ساڵی 1991ەوە ستراتیژی ئەمریکا لەسەر رێگریی لە سەرهەڵدانی هەر زلهێزێکی کێبڕکێکار بوو، بەتایبەتی لە خۆرهەڵاتی ئاسیا، ئەوروپا و کەنداو -خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.
ناوەڕۆکی ئەم لۆژیکە ئەوەبوو ئەگەر هیچ زلهێزێکی ناوچەیی و گەورە نەتوانێت زاڵبێت بەسەر ناوچەکەی خۆیدا، ئەوا ناتوانێت لە ئاستی جیهاندا تەحەددای باڵادەستی یان هەژموونی ئەمریکا بکات.
سیاسەتی ئەمریکا بۆ رێگریی لە نەیارەکانی
بۆ جێبەجێکردنی ئەم ستراتیژە، ئەمریکا دوو سیاسەتی لە ئەوروپا و خۆرهەڵاتی ئاسیا گرتەبەر بۆ لاوازکردنی نەیارانی:
یەکەمیان لە ئەوروپا، فراوانبوونی ناتۆ بوو بەرەو خۆرهەڵات و لە 16 ئەندامەوە گەیاندییە 32 ئەندام، لە هەوڵێکدا بۆ کۆنتڕۆڵکردن یان راکێشانی روسیا یان گۆڕینی سیستمی سیاسیی لەو وڵاتەدا، بۆ وەرگرتنی وڵاتانی ئەوروپایی کە پێش رووخانی سۆڤیەت لەژێر کاریگەریی مۆسکۆدا بوون، بەڵام ئەم سیاسەتە کاردانەوەی توندوتیژی روسیای لێکەوتەوە، چونکە مۆسکۆ فراوانبوونی ناتۆی وەک هەڕەشەیەکی جددی سەیر دەکرد، ئەمەش وای لێکرد بە سیاسەت و ستراتیژی خۆیدا بچێتەوە، ئەمەش لە شەڕی ئۆکرانیادا گەیشتە لووتکە، ململانێیەک کە تای تەرازووی تا رادەیەك لە بەرژەوەندیی مۆسکۆ یەكلاكردووەتەوە سەرەڕای پشتیوانییە سەربازیی و ئابووریی و سیاسییە بەرفراوانەکانی خۆرئاوا بۆ کیێڤ.
دووەم، لە خۆرهەڵاتی ئاسیا، ئەمریکا سیاسەتی پەیوەندیی لەگەڵ چین پەیڕەو کرد، بەو مەرامەی کە خۆشگوزەرانیی ئابووریی چین لە کۆتاییدا دەبێتە هۆی «لیبرالیزەکردنی» سیستمە سیاسییەکەی ، واتە ئازادکردن و تێکەڵبوونی بە جیهانی سەرمایەداریی لەژێر سەرکردایەتیی ئەمریکادا. بەم شێوەیە چین لە 2001دا لە رێکخراوی بازرگانیی جیهان وەرگیرا و بووە ناوەندێک بۆ وەبەرهێنانی ئەمریکایی و جیهانی، بەڵام چین نەگۆڕا بۆ سیستمێکی دڵخوازی واشنتۆن (لیبڕاڵ) وەک ئەوەی ئەمریكا دەیخواست، بەڵکو پارێزگاریی لە سیستمی کۆمۆنیستیی خۆی كرد و لەهەمان کاتدا هێزێکی ئابووری و تەکنۆلۆژیی گەورەی بەدەستهێنا، بەوەش خەرجییە سەربازییەکانی و دەسەڵاتی ناوچەیی زیادکرد، شتێک کە بە دڵ و خواستی واشنتۆن نەبوو.
11ی سێپتەمبەر و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا
ناوچەی ستراتیژی هەژموونی ئەمریکا لە کەنداو و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست فراوانتر بوو، کۆنترۆڵکردنی ئەم هەرێمە دەوڵەمەندە بە نەوت لە مێژ بوو لە كرۆكی پلانی ستراتیژیی ئەمریکادا بوو.
دوای هێرشەکانی 11ی سێپتەمبەری 2001، سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا لە ناوچەکەدا گۆڕا و لەژێر دروشمی «دیموکراسی» و «گۆڕینی رژێم» و «بەدیهێنانی ئاسایشی جیهانی و سەقامگیریی ناوچەکە»دا هێرشی کردە سەر ئەفغانستان و عیراق.
ژەنەڕاڵ وێسلی کلارک لە چاوپێکەوتنێکیدا لە 2003، ئاشکرایکرد، دوای هێرشەکانی 11ی سێپتەمبەر، پێنتاگۆن پلانێکی داڕشت بۆ رووخاندنی حەوت رژێم کە بریتی بوون لە عیراق، سوریا، لوبنان، لیبیا، سۆماڵ، سودان و ئێران. بەڵام ئەم پلانە وەكو ئەوەی ئەمریكا داینابوو سەری نەگرت.
ئەمریکا سەرەتا هێرشی کردە سەر ئەفغانستان و دوای دوو ساڵ رژێمی سەدامی لە عیراق رووخاند، هەروەها هەڕەشەی بۆ سەر ئەوەی ناوی دەبرد بە «بەرەی خراپە» دەکرد. ملیاران دۆلاریشی بۆ گۆڕینی رژێم و راوەدوونانی جیهادییەکان لە جیهاندا خەرج کرد، لەکاتێکدا چین و زلهێزە تەقلیدییەکانی دیکە گەشەیان دەکرد و بەهێز دەبوون.
لەڕێگەی کۆمەڵێک پێوەرەوە دەتوانرێت رۆڵی ئەمریکا لە ناوچەکەدا هەڵبسەنگێندرێت، کە گرنگترینیان پێکهاتەی سەربازیی ئەمریکایە، کە دەتوانێت بەهۆیەوە نەیارەکانی رابگرێت و دەستوەردانی کاریگەرانە بکات، دووەمیان بریتییە لە ئابوورییەکەی، سێهەمیان، فۆرمی ستراتیژیی ئەمریکایە لە ناوچەکە و رادەی دەستوەردانەکانی و ئەو فەزایانەیە کە بۆ زلهێزە ناوخۆییەکان بەجێی دەهێڵێت.
لە رێگەی وشکانی و دەریاییەوە
بنکە سەربازییەکان، نوێنەرایەتیی گرنگترین دەرکەوتنی ئیمپریالیزمی ئەمریکایی و پێشەنگی هەژموونە جیهانییەکەی دەکەن، هەندێک لە خەمڵاندنەکان ئاماژە بەوە دەکەن، واشنتۆن خاوەنی نزیکەی 750 بنکەی سەربازییە کە لە 80 وڵاتی جیهاندا بڵاوبوونەتەوە، نزیکەی 173 هەزار سەربازی ئەمریکا لە 153 وڵاتدا لە ئەرکدان، ئەوەشی لە دوای جەنگی دووەمی جیهانەوە دەستپێکرد، لە سەردەمی جەنگی سارددا ئەمریکا ئامادەیی سەربازیی بەهێزی لە ناوچەکەدا نەبوو و پشتی بە دوو بنکە دەبەست: بنکەی ئاسمانیی ئینچەرلیک لە تورکیا کە بە پلەی یەکەم تایبەت بوو بە مامەڵەکردن لەگەڵ یەکێتیی سۆڤیەت و بەرگریکردن لە کیشوەری ئەوروپا و بنکەی دەریایی مەنامە لە بەحرەین.
سەرەتای هەشتاکانی سەدەی رابردوو، ستراتیژی ئەمریکا بەرامبەر بە ناوچەکە و بەتایبەت کەنداو گۆڕانی زیاتری بەخۆوە بینی، بە سەرکەوتنی شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران لە 1979، پەیمانی کامپ دەیڤید-ی ئاشتیی میسر و ئیسرائیل لە سێپتەمبەری 1978 و لە هەمووی گرنگتر، لەشکرکێشیی سۆڤیەت بۆ سەر ئەفغانستان لە 1980، دەستی بە هەنگاوی چالاکانەتر کرد.
شەڕی دووەمی کەنداو و رووداوەکانی دواتر، بەرچاوترین وەرچەرخانی بوونی سەربازیی ئەمریکا لە ناوچەکە بوو، کە سەرەتای جێگیرکردنی فراوانتری هێزەکانی بوو لە ناوچەی کەنداو لەڕێگەی کۆمەڵێک بنکەی سەربازی لە سعودیە، کوێت، بەحرێن، قەتەر و ئیمارات، جگە لە میسر و ئوردن و ئیسرائیل و دواتر عیراق و سوریا.
ئەم بنکانە بەسەر لقەکانی هێزە چەکدارەکانی ئەمریکادا دابەشکرابوون: هێزی دەریایی، هێزی ئاسمانی و سوپا، جگە لە بنکە هەواڵگرییەکان، بەتایبەتی سیگناڵی هەواڵگریی و سیستمی بەرگریی ئاسمانی، کە بە هاوکاریی لەگەڵ وڵاتانی خانەخوێدا بەڕێوەیان دەبرد.
جگە لە بنکە سەربازییە وشکانییەکان کە لە سەرانسەری ناوچەکەدا بڵاوبوونەتەوە، هێزی دەریایی ئەمریکا دوو کەشتیگەلی دەریایی هەیە: کەشتیگەلی پێنجەم کە بارەگاکەی لە بەحرێنە، ئەرکەکانی کەنداو، دەریای عەرەبی، دەریای سوور و گەرووی ستراتیژیی هورمز، بابولمەندەب و کەناڵی سوێس دەگرێتەوە؛ کەشتیگەلی شەشەم کە مەودای کارکردنی درێژدەبێتەوە بۆ دەریای ناوەڕاست و وڵاتەکانی سەر دەریاکە.
ئەمریکا زنجیرەیەک رێککەوتنی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکەدا ئیمزاکردووە کە رێگەیان پێدەدات ئاسانکاری و ژێرخانەکانیان بۆ مەبەستی سەربازی بەکاربهێنن، هەروەها (CIA) کۆمەڵێک وێستگەی ئەمنیی لە سەرتاسەری ناوچەکە بەڕێوەدەبات، کە گەورەترین باڵیۆزخانەکانی لە جیهان دەگرێتەوە، وەک باڵیۆزخانەکانی لە بەغدا و پێشووی لە قاهیرە کە لە 1980ەوە دروستکراوە و ئەوەی ئێستاش لە بەیروت دروست دەکرێت.
رووبەڕووبوونەوەی چین
پەرەسەندنی چین لە ناوچەکە ئەوەمان بۆ روون دەکاتەوە، بۆچی ئەمریکا ئامادەیی خۆی لەم ناوچەکەیەدا دەپارێزێت و ئارەزووی خۆبەهێزکردن دەکات، زیادبوونی کاریگەریی چین بەو مانایەیە وازهێنان یان کشانەوەی ئەمریکا لە ناوچەکە، بۆشایی ستراتیژیی دروست دەکات، کە چین پڕی دەکاتەوە.
تیۆرسینەکان لە مێژە پێشبینی ئەوەیان کردووە، جیهان شایەتحاڵی سەرەتای سەدەیەک دەبێت، کە چین توانای ئابووریی و تەکنۆلۆژیی زەبەلاحی خۆی پەرەپێدەدات و ئەمریکا تێدەپەڕێنێت و دەسەڵاتی جیهان بە دەوری یەک جەمسەردا ئاراستە دەکاتەوە کە ئەویش پەکینە.
چین لەسەر رێگایەکی تەواو جیاوازە و لە ئێستاوە پێشەنگی جیهانە لە بەرهەمهێنان لە چەندین بواری پیشەسازیدا، لەوانە بەرهەمهێنانی پۆڵا و ئەلەمنیۆم، کەشتیسازی، پاتری، وزەی خۆر، ئۆتۆمبێلی کارەبایی، تۆرباینەکانی با، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، ئامێری 5g، ئەلەکترۆنیاتی بەکاربەر، پێکهاتەی دەرمانی چالاک و شەمەندەفەری خێرا.
چڕبوونەوەی ململانێی ئەمریکا و چین لە جیهاندا
