دروزییەکان و رۆڵیان لە ململانێ سیاسییەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا

پ. د. ئامانج حەسەن ئەحمەد*


پرسی کەمینە یاخود پێکهاتەکان، یەکێکە لە پرس و بابەتە هەستیار و ئاڵۆزەکان کە سروشتێکی فرە بوار و رەهەندی هەیە و لەیەککاتدا سەرجەم رەهەندە کۆمەڵایەتی و ئایینی و یاسایی و سیاسی و تەنانەت فەلسەفییەکانیش لەخۆ دەگرێت، هەر ئەمەش وایکردووە کە ناساندن و پێناسەکردنی کارێکی ئاسان نەبێت، لەو چوارچێوەیەشدا توێژەر و شارەزایان نەیانتوانیوە لەسەر شرۆڤەکردنی ئەم پرسە کۆدەنگبن.
تەنانەت بەپێی لێکۆڵینەوە سۆسیۆلۆژی و سیاسی و مێژووییە نوێیەکان، چەمکی کەمینە چەندین پێناسەی جودای بەخۆوە گرتووە، کە هەندێکیان تەواو لەگەڵ پێناسەی باوی چەمکی کەمینەدا جیاوازن، هۆکاری ئەم جیاوازیەش بۆ جیاوازیی کەلتور و ئەو پێوەرانە دەگەڕێتەوە کە لێکۆڵەر لە تێڕوانینی خۆیدا بۆ چەمکی کەمینە پشتیان پێدەبەستێت.
پێوەری پێناسەکردنی گروپی کەمینە 
هەندێک لە لێکۆڵینەوەکان، کەمی و زۆریی ژمارەی گروپ و کۆمەڵەکان ناکەن بە پێوەر بۆ پێناسەکردنی گروپێکی کەمینە، بەڵکو زیاتر جەخت لەسەر پێگە و گرنگیی ئەو گروپە دەکەنەوە و دەیکەن بە پێوەر بۆ دەستنیشانکردنی کەمینەکانی هەر وڵات و کۆمەڵگەیەک، ئەمەش بەو واتایە دێت کە پێوەری دەسەڵات زاڵە بەسەر پێوەری ژمارەدا، ئەمە جگە لەوەی هەندێک لێکۆڵینەوەی سۆسیۆلۆژی جەخت لەسەر پێوەری بەرژەوەندیی دەکەنەوە بۆ ناوزەدکردنی گروپێکی کەمینە.
سەرباری هەبوونی بۆچوون و دیدی جیاواز، بەڵام زۆربەی لێکۆڵەران جەخت لەسەر ژمارە دەکەنەوە وەک پێوەرێک بۆ جیاکردنەوە و پێناسەکردنی هەر گروپێکی رەگەزیی یان مەزهەبی، لەو بارەیەوە کۆمیتەی مافی مرۆڤی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان بەپێی پێوەری ژمارە پێناسەی کەمینەکان دەکات و دەڵێت: «چەند گروپێکن لەنێو گەلێکی دیاریکراودا دەژین، کە چەندین خەسڵەتی ئیتنی یاخود ئایینی یان زمانەوانیان هەیە، کە بە شێوەیەکی ئاشکرا لە نەتەوەی باڵادەست جیایان دەکاتەوە و ئەم گروپە مرۆییانە جەخت لەسەر پاراستنی خەسڵەتە تایبەتەکانیان دەکەنەوە، پێویستە ئەوەش بخرێتەڕوو کە لە رووی چۆنایەتییەوە کەمینە چەند جۆرێکی جیاواز لەخۆدەگرێت لەوانە کەمینە لە رووی ئایینی و رەگەزیی و زمانەوە.
لەسەر ئەم بنەمایەش لەگەڵ ئەوەی بەکارهێنانی چەمکی پێکهاتە بەگونجاوتر دەزانین، باوەڕمان وایە کە دەکرێت دروزەکان وەک پێکهاتەیەکی ئایینی پێناسە بکەین، کە بەهۆی خەسڵەت و تایبەتمەندییە ئایینییەکەیانەوە تەواو جیاوازن لە زۆربەی ئایین و ئایینزاکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، ئەم ئایینە سروشتێکی داخراوی هەیە و بنەما و پرەنسیپەکانی خۆی بەڕووی غەیرە دروزییەکاندا داخستووە و کار بۆ بڵاوکردنەوەی ئایینەکەیان ناکەن، ئەمەش بەو واتایە دێت کە مەرجە شوێنکەوتەی ئەم ئایینە لە دایک و باوکێکی دروزی لە دایک بوبێت.
پێشینەی مێژوویی 
مێژووی دەرکەوتنی دروزەکان بۆ سەردەمی دەوڵەتی فاتمی دەگەڕێتەوە، کە لە سەرەتای سەدەی یانزەهەمی زاینیدا لە میسر باڵادەست بوون، بەپێی هەندێک لە سەرچاوەکان، ئایینی دروزی لەسەر بنەما و پرەنسیپەکانی ئەو رێبازە ئایینییە دامەزراوە، کە لەو سەردەمەدا (حاکم بامرللە) پێشەوایەتی دەکرد. 
ئەگەرچی میسر لانکە و مەڵبەندی بڵاوبوونەوە و پەرەسەندنی ئەم ئایینەیە، بەڵام بەهۆی لە رووداوەستانی دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە بەتایبەتیش خەلیفەی حەوتەمی فاتمی(علی ظاهر) لە ساڵی 1026، دروزەکان بە ناچاری رووە و ناوچە شاخاوییەکانی سوریا و لوبنان و فەڵەستین کۆچیان کردووە و توانیویانە لەچوارچێوەی میرنشیندا پارێزگاری لە مانەوەی خۆیان بکەن، لەو چوارچێوەیەشدا بەدرێژایی سەدەکانی ناوەڕاست و دواتریش لە سەدەی شانزەدا رووبەڕووی سوپای مەمالیک و دەوڵەتی عوسمانی بوونەتەوە، ئەمەش لەکاتێکدایە کە لەسەردەمی هێرشی خاچ دروشمەکاندا لە کەناراوەکانی لوبناندا پشتگیریی ئەیوبیی و مەمالیکەکانیان کردبوو، ئەمەش بەو واتایە دێت کە دروزەکان دۆست و دوژمنی هەمیشەییان نەبووە و بەپێی قۆناغە جیاوازەکان هەڵوێستیان بەرامبەر بە دەسەڵاتدارانی ئیسلام جیاواز بووە.
ئەگەرچی لە ناوچەی دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانییەکاندا ژیاون، بەڵام بە سوودوەرگرتن لە سەختی و شاخاوی ناوچەکەیان هەمیشە پارێزگارییان لە سەربەخۆیی خۆیان کردووە و جۆرێک لە خودموختاری رانەگەیەنراویان بۆ خۆیان فەراهەم کردووە. ئەوان هاوشێوەی پێکهاتە ئایینییەکانی دیکە، بەبێ بەرژەوەندیی و ویستی خۆیان لە شەڕ و ململانێی ناوچەکەوە گلاون، ئەمە جگە لەوەی وەک گروپێکی ئایینی پەڕگیر لە ساڵی 1860دا بەتوندی شەڕی گروپە مەسیحییە مارۆنییەکانی لوبنانیان کردووە، کە بەهۆیەوە حکومەتی فەرەنسا لە بەرژەوەندیی مەسیحییەکان دەستێوەردانیان کردووە و رووبەڕووی دروزەکان بوونەتەوە، پاشان لە دوای پەرەسەندنە سیاسی و سەربازییەکانی سەدەی بیستەم و تێکشکانی دەوڵەتی عوسمانی لە شەڕی یەکەمی جیهانیدا، ناوچەی نفوزی دروزەکان کەوتە نێو بازنەی کۆلۆنیالیزمی فەرەنسییەکانەوە، بەم هۆیەشەوە جارێکی دیکە رووبەڕووی فەرەنسییەکان بوونەوە و لە ساڵی 1925دا شۆڕشی دروزییان لە دژی فەرەنسییەکان بەرپا کردووە.
سروشتی ئایینی دروزی
  هاوشێوەی هەندێک پێکهاتە ئایینییەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، دروزەکان ئایینێکی باتنی نهێنییان هەیە و خۆیان بە (الموحدين الدروز– دروزە یەکتاپەرستەکان) ناودەبەن و لەسەر ئاستی گشتیش بە (بنی معروف) ناسراون، ئەمەش لەکاتێکدایە کە سەرەڕای ئەوەی خۆیان بە عەرەب دەزانن، بەڵام زۆربەیان موسڵمان بوونی خۆیان رەتدەکەنەوە و خۆیان بە جیاواز لە موسڵمان و مەسیحی دەزانن و پێنج روكنەكەی ئیسلام جێبەجێ ناكەن.
خەڵوە، شوێنی پەرستش و خواپەرستی دروزەکانە، کە سەردانی بۆ ئەم پەرستگایە جگە لە بۆنە و جەژنە تایبەتییەکان، بۆ هەموو درووزییەک نییە و تەنها گروپی نوخبە و زاناکانیان نەبێت کە بە « عوقال – ژیرەکان» ناسراون، ئەوان بنەما و پرنسیپە سەرەكییەكانی خۆیان لە گروپی ئیسماعیلیی شیعەوە وەرگرتووە، كاریگەریی فەلسەفەی ئەوانیان لەسەرە، زۆربەی نهێنییەکانی خۆیان بە شاراوەیی هێشتووەتەوە و ئامادە نین زانیاری ئایینەکەی خۆیان بۆ کەسانی نا دروز بدرکێنن.

لەسەر بنەمای بڕوابوونیان بە یەکتاپەرستی، دروزەکان پابەندن بە فەرمایشتەكانی حەمزەی كوڕی عەلی زەوزەنی، هەر حەمزەش كتێبی پیرۆزی دروزی (رســـــائل الحكمـــــة- نامەكانی حیكمەت)ی نووسیوە، زەوزەنی پاشان لە قۆناغی دواتردا لەگەڵ محەمەد دروزی دەکەوێتە ململانێوە، کە لە کۆتاییدا بە پاڵپشتی حاکم بامرللە توانیوێتی بەسەر نەیارەکەیدا سەربکەوێت، ئەوان لەڕووی بڕوابوونیانەوە بـــــە بابـــــەتی دواڕۆژ، خاڵی هاوبەشـــــیان لەگـــــەڵ هەریەکە لە (ئێزدی، یارســـــان)ە بـــــە رەچەڵەک کوردەکانـــــەوە هەیە، کـــــە بڕوایـــان بە دۆنادۆن و گواستنەوەی رۆحی مردوو بۆ كەســـــێكی تر هەیە، بەبڕوای ئەوان چـــــارەنووسی مرۆڤ لـــــەدوای مردنی پەیوەندی بە کەسێتی ئەو مرۆڤەوە هەیە، بەجۆرێک ئەگەر کەسێکی بێ زیـــــان و مـــــرۆڤدۆســـــت و میهرەبان بووبێت، رۆحیانەتەکـــــەی دەچێتە نێو گیانلەبەرێکی بـــــاش و سوودبەخشەوە، بەپێچـــــەوانەشـــــەوە رۆحیانەتی کەسە دڕندە و خـــــوێنڕێژەکانیش، دەچێتە جەســـــتەی دڕندە و مەترسیدارەکانەوە. 
ئەوان پێیانوایە حەمزەی زەوزەنی مەســـــیحە و هەریـــــەکە لە (حەمزە، ئیســـــماعیل، محەمەد ئەلكەلیمە، ئەبو ئەلخەیر، بەهائەدین)، بـــە نێردەی حاکم بامرللە دەزانن.
بەپێی هەندێک لە سەرچاوەکان ژمارەی دروزەکان لە ئێستادا زیاتر لـــــە یەک ملیۆن کـــــەس دەبێـــــت و (80 ٪)یان لە (شاری سوەیدای سوریا و بەرزاییەکانی جۆلان و دەورووبەری دیمەشق) نیشتەجێن، هاوکات (10 ٪)یان نیشتەجێی (ئوردن و باشووری لوبنان و باکوور و ناوەڕاستی فەلەستین و ئیسرائیل)ن، ئەمەش لە کاتێکدایە کە نزیکەی سەد هەزار کەسیان لە ئەمریکا و کەنەدا و ئوسترالیا دەژین. 

ئەوان لەڕووی بڕوابوونیان بە بابەتی دواڕۆژەوە خاڵی هاوبەشیان لەگەڵ هەریەکە لە (ئێزدی، یارسان)ە بە رەچەڵەک کوردەوە هەیە، کە بڕوایان بە دۆنادۆن و گواستنەوەی رۆحی مردوو بۆ كەسێكی تر هەیە

لــــــە ســــــەروبەنــــــدی پێشـــــهات و پەرەسەندنەکانی سوریا و دەرکەوتنی رێکخراوی داعش و سەرهەڵدانی شۆڕش و ناڕەزایەتییە ناوخۆییەکان دژی بەشار ئەسەد، دروزەکان هەڵوێستان جیاواز بوو، بە جۆرێک وەلید جونبڵات بە ئاشکرا لە دژی رژێمی ئەسەد هەڵوێستی خۆی راگەیاند و دۆستایەتی خۆی بۆ شۆڕشگێڕان ئاشکرا کرد، لــــــە بەرامبەریشدا تەڵال ئەرسەلانی سەرۆکی حزبی دیموکراتی لوبنانی دۆستایەتی بۆ بەشار ئەسەد راگەیاند، ئەمەش کاریگەریی نەرێنی لەسەر هێز و پێگەی دروزەکان دروستکرد و بووە هۆکارێک بۆ تێوەگلان لە کێشە و ململانێکانی ناوچەکە، بەتایبەتیش جیاوازی ئایینەکەیان گەورەترین پاساو بوو، تاکو لەلایەن رێکخراوی داعشەوە تەکفیر بکرێن، لەو چوارچێوەیەشدا هــــــەندێک لــــــــــــە ســــــــــــەرکردەکانیان رووبەڕووی تیرۆر بوونەتەوە و ژمارەیەک لە هاووڵاتیانیشیان بەبێ لەبەرچاوگرتنی ژن و منداڵ و تەمەن رووبەڕووی جینۆساید بوونەتەوە، لەو چوارچێوەیەشدا لە 28ی تەمموزی 2018دا لە پەلامارێکی چەکدارەکانی داعش بۆ سەر شاری سوەیدا (258) هاووڵاتی دروزی گوللەباران کران.
رووخانی رژێمی بەعسی سوریا و هەڵاتنی بەشار ئەسەد لە 8/12/2024 پێشهاتێکی گەورە و سەرەتای قۆناغێکی نوێ بوو لە مێژووی هاوچەرخی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەو نێوەندەدا رەوشی سوریا بەگشتی و ئایندەی کەمینە ئاینی و نەتەوەییەکان بەتایبەتی هێندەی تر بە ئاراستەی مەترسی و ناسەقامگیری هەنگاوی ناوە، بەجۆرێک دەسەڵاتی نوێ بە سەرکردایەتی ئەحمـــــەد شـــــەرع لـــــە سەرەتای دەستبەکاربوونیانەوە بــــــــــە ئاشکرا دژایەتی خۆیان بۆ ئیدارە سەربەخۆکانی رۆژئاوای کوردستان راگەیاندووە و هەڕەشەی کۆنتڕۆڵکردنەوەی ناوچە کوردییەکانی کــــــــردووە و درووشمی یەک پارچەیی خاکی سوریایان بەرزکردۆتەوە، هاوکات لەچوارچێوەی هەڵمــــــــەتی پاکــــتاوی رەگــــەزی و سەرکوتکردنی پێکهاتەکانی سوریادا، چەکدارەکانی حکومەتی نوێی سوریا لە سەرەتای مانگی سێی 2025دا پەلاماری ناوچە عەلەوینشینەکانی (حومس، حەما، کەناراوەکانی سوریا)یاندا، کە بەهۆیەوە ژمارەیەکی زۆر لە عەلەوییەکان کوژران، کە لە نێویاندا چەندین ژن و منداڵ بوونیان هەبوون، لەو بارەیەوە لە راپۆرتێکی ئاژانسی هەواڵی هاوار(ئانها)، ئاماژە بەوەکراوە کە «لــــە هێرش و پەلامــــارەکــــانی چەکدارانی حکومەتی دیمەشق بۆ سەر عەلەوییەکان، کۆمەڵکوژی و گۆڕانی سروشتی دیمۆگرافی لە ناوچەکەدا ئەنجامدراوە و زیاتر لە 50 ژنی عەلەوی رفێندراون و لە بازاڕەکانی ئیدلیب وەک کۆیلە و کەنیزەک، کڕین و فرۆشتنیان پێوەکراوە». ئەمەش لە کاتێکدایە لە ماوەی سەدەی رابردوودا دەیانجار پێکهاتە ئایینی و نەتەوەییەکان رووبەرووی کوشتن و راوەدوونان و ئاوارەیی بوونەتەوە و لەلایەن وڵاتە زلهێزەکانەوە بۆ بەرژەوەندیی خۆیان بەکاریانهێناون. 
پاشــــــان حکومــــــــــەتی سوریــــا لە ناوەڕاستی تەمموزی 2025دا هەڵمەتی دووەمــــــــــی پاکتـــــاوکردنی پێکهاتەی دروزەکانی دەستپێکرد و هەوڵیدا شاری سوەیدا داگیر بکات، کە گەورەترین مەڵبەندی نیشتەجێبوونی دروزەکانە لە ناوچەکەدا، بۆ ئەو مەبەستەش جگە لە کوشتن و راوەدوونانی شوێنکەوتوانی دروزی، لـــــە هەمانکاتدا بە پلانێکی پێشوەختەوە جەنگی دەروونی لە دژی پیرۆزییەکانی ئەو پێکهاتە ئایینییەی دەستپێکردووە و لەو چوارچێوەیەشدا سوکایەتی بە شێخەکانیان کراوە، جگە لەوەش حکومەتی سوریا بە پلانێکی بەرنامە بۆداڕێژراو خێڵ و هۆزە عەرەبییەکانی لە دژی دروزەکان هانداوە و چاوپۆشی لە تاوان و توندوتیژیی و تەنانەت کۆمەڵکوژیی بەرامبەر بە دروزەکان کردووە، کە بە بڕوای ئێمە مانەوەی ئەم دۆخە بەم شێوەیەی ئێستا ئەگەری روودانی کارەساتی گەورەی مرۆیی لە ناوچەکەدا لێ دەکرێت، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە کە دەوڵەتی ئیسرائیل پشتگیریی دروزەکان دەکات و بە دۆست و هاوپەیمانی خۆیانی دەزانێت، لەو چوارچێوەیەشدا جگە لە هاوکاریی لۆجستی، لە هەمانکاتدا بە هێزی سەربازی و بە چەکی ئاسمانی دامەزراوە هەستیارە سەربازییەکانی سوریای بۆردومان کرد، کە لە نێویاندا باڵەخانەی وەزارەتی بەرگری ئەو وڵاتە بوو، بەبڕوای هەندێک لە سەرچاوەکان هاوکارییەکانی ئیسرائیل بۆ دروزەکان، بەپلەی یەکەم بۆ ئەو هاوپەیمانییە دەگەڕێتەوە کە لە ساڵی 1956 لەنێوان ئیسرائیل و دروزەکاندا بەناوی (هاوپەیمانیی خوێن) بەستراوە، کە یەکێک لە پابەندییەکانی ئەم هاوپەیمانییە ئەوەیە: دروزەکان خزمەتی سەربازی بۆ دەوڵەتی ئیسرائیل بکەن، لەسەر بنەمای ئەم هاوپەیمانییە مێژووییەش، ئیسرائیل بە ئەرکی خۆی دەزانێت پارێزگاری لە کەمینەی ئایینی دروزی بکات، تەنانەت بەپێی لێکدانەوەی هەندێک لە شارەزایان، بە دووری نازانن ئیسرائیل لە ئایندەیەکی نزیکدا قەوارەیەکی سەربەخۆ بۆ دروزەکان دابمەزرێنێت و راستەوخۆ لەلایەن خۆیانەوە بەڕێوەببرێت و پارێزگاری لێبکرێت.
بەبڕوای ئێمە پشتگیری و هاوکاری و ئایندەبینی ئیسرائیل بۆ دروزەکان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، کە لەلایەکەوە ئیسڕائیل ناتوانێت ئەوە قبوڵ بکات، کە سنووری وڵاتەکەی راستەوخۆ بە دەوڵەتێکی ئیسلامی پەڕگیرەوە ببەسترێتەوە، بەتایبەتیش ئەحمەد شەرع کە باکگراوەندێکی ئیسلامیی پەڕگیری هەیە و پێشتر لە ریزەکانی رێکخراوی قاعیدەدا خزمەتی کردووە و دامەزرێنــەری (تحریر الشام)ە، لەلایــــەکی دیکــەوە ئیسڕائیل هەر لە سەرەتاوە خۆی بە پارێزەری پێکهاتە ئایینییەکانی ناوچەکە زانیوە، بەتایبەتی ئەوانەی کە لەلایەن گروپە ئیسلامییە توندرەوەکانەوە رووبەڕووی پەلاماردان بوونەتەوە.
ئەنجام 
-بەشێوەیەکی گشتی دروزەکان، یەکێکن لە پێکهاتە ئاینییە سەربەخۆکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، کە چەندین ساڵە لەپێناو پاراستنی ئایینزا و کەلتوری خۆیاندا لە دۆخی ئاڵنگاریدان.
-دروزەکان وەک پێکهاتەیەکی ئاینی، سەنگ و قورسایی خۆیان لەسەر ئاستی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست پاراستووە و توانیویانە وەک گروپێکی کەمینەی هەژمووندار بوونی خۆیان بسەلمێنن.
-پێکهاتە ئایینی و نەتەوەییەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و دروزەکان بەتایبەتی، هەمیشە لەلایەن دەوڵەتە زلهێزەکانەوە بۆ بەرژەوەندیی خۆیان وەک کارتی گوشار بەکارهێنراون و بەبێ بەرژەوەندیی خۆیان لە شەڕ و ململانێی ناوچەکە گلێنراون.
-بەهۆی جیاوازیی ئایینەکەیانەوە، دروزەکان هەمیشە رووبەڕووی هێرش و پەلاماردان بوونەتەوە، کە لە هەندێک کاتدا گەیشتووەتە ئاستی جینۆساید و کۆمەڵکوژی.
* مامۆستای زانکۆی سلێمانی، پسپۆڕی مێژوو

دروزییەکان هاوشێوەی عەلەوییەکان رووبەڕووی پاکتاوی رەگەزیی بوونەوە