لە سەرەتاکانی هەزارەی سێیەمەوە، ناوچەکە بە کۆمەڵێک گۆڕانکارییدا تێپەڕبوو، ئەگەر تەنها لەسەر جوگرافیای ئەو دەوڵەتانە بووەستین کەوا بەپێی رێککەوتننامەی سایکس- پیکۆی ساڵی 1916 و کەمێک دواتریش کورد کراوەتە بەشێک لێیان، ئەوا زۆر رووداو و گۆڕانکاریی دەبینین، راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ، هێزە کوردییەکان لەگەڵیدا پەیوەندیدار بوون و کەم و زۆر دەستەکەوتیان هەبووە، بەڵام (دەستکەوتەکانی کورد)، هێشتا لە ژینگەیەکی ناسەقامگیردان و مەترسیی گەورەیان لەسەرە.
پاژی یەکەم
لە نێوان ساڵانی 1991 - 2003 دا، هەرێمی کوردستان بەهۆی راپەڕینەوە بووە ناوچەیەکی کوردیی دیفاکتۆ، روونتریش کارەکتەرێکی نادەوڵەتی، بەڵام مامەڵەی لە چوارچێوەیەکی دیاریکراودا لەگەڵ کرا. لەگەڵ بوونی دەیان کێشەی سیاسی، ئابووری، ئەمنی و ناسەقامگیری و ئابڵوقەی ئابووریی توند، بەڵام لەسەر پێی خۆی وەستا. لەگەڵ دەستپێکردنی پرۆسەی ئازادیی عیراق لەلایەن ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانییەوە لە ساڵی 2003، هێزەکانی هەرێمی کوردستان لە باشترین و کاریگەرترین هێزە عیراقییەکان بوون بۆ بەشداریکردن لە پرۆسەکەدا.
ئازادکردنی عیراق و رووخانی رژێمی بەعس قورس نەبوو، نە بۆ ئەمەریکا و نە بۆ بەشداریی کوردیش، بەڵام قۆناغەکانی دواتر بۆ هەردوولایان قورس کەوتەوە، پرۆژەی ئەمەریکی بۆ دروستکردنی عیراقێکی دیموکراتی وەکو خۆی شکڵی نەگرت، بەڵکو دژ کەوتەوە لەگەڵ پرۆژەی ئێرانی و هێزە نزیکەکانی، راستە دەستووری عیراق
100 % بارگاوی نییە بە تێزی سیاسی- شیعی، بەڵام لە کرداردا وا کەوتەوە، لانی کەم لەم چەند ساڵەی دواییدا تاکو ئێستا.
هەرێمی کوردستان دوو تێڕوانینی سیاسی و بژرادەی هەبوو
یەکەم: هەرێمی کوردستان لەگەڵ کەوتنی رژێمی سەدامدا بکاتە دەوڵەتی سەربەخۆ، نەیتوانی بیکات، چونکە لەسەر ئاستی ناوخۆ، هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی ئەو پرۆژەیە نەک پشتیوانیی نەبوو، بەڵکو دژایەتیش کرا.
دووەم: عیراق ببێتە دەوڵەتێکی دیموکراتی- فیدراڵی و هەرێمی کوردستانیش ببێتە هەرێمێکی فیدڕاڵی، ئەو تێڕوانینەیش هەر دژایەتی کرا، بەڵام بۆ ئەوە هەم هێزە کوردییەکان و هەمیش ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی تاڕادەیەکی باش پشتگیربوون، سەرەنجام لە دەستووریی هەمیشەیی عیراقی ساڵی 2005 دا، پەسند و جێگیرکرا.
لەگەڵ هەر قۆناغێکی بەهێزبوونی عیراقدا، هەوڵی لە قاڵبدانی هەرێمی کوردستان دەدرا، بەڵام قۆناغێک هەیە پێی دەوترێت، (عیراقی تاڵەبانی، ئەو ماوەیەی مام جەلال سەرۆک کۆماری عیراق بوو)، نەتوانرا هەرێمی کوردستان لە قاڵب بدرێت، هێز و پێگەی کورد لە بەغدا بەهێز بوو، پەیوەندیی باشی یەکێتی و پارتی بەتەواوی هاوکاری سەرۆک تاڵەبانی بوون لەو بەهێزییەی کورد، ئەوە جگە لە پێگەی مام جەلال خۆی کەوا تەواو کاریگەریی بەسەر پرۆسەی سیاسیی عیراقەوە هەبوو.
رووداوی نەخۆشکەوتنی مام جەلال لە شەوی 17 لەسەر 18ی کانوونی یەکەمی ساڵی 2012 و دوورکەوتنەوەی لە پرۆسەی سیاسیی عیراق، بووە دەرفەت بۆئەوەی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکان عیراق هەوڵی لە قاڵبدانی هەرێمی کوردستان بدەن، لە بڕینی مووچە، پشتگوێخستنی جێبەجێکردنی ماددەی 140، دەرکردنی هێزی پێشمەرگە لە ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2017 و داخستنی دەروازە سنووری و فڕۆکەخانەکان بۆ ماوەیەکی کاتی، تا وەرگرتنەوەی دۆسێیی نەوت لە کوردستان و زۆر شتی دیکەش.
هەرێمی کوردستان لە قۆناغی ئێستادا، بەپێی دەستوور هەر خاوەن دەستکەوتە، بەڵام لە ژینگەیەکی ناسەقامگیردا کە بەشێک لە هۆکارەکانیشی راستەوخۆ پەیوەندیی بە خۆیەوە هەیە، دەرچە و دەرفەتی خۆبەهێزکردنەوەی هەیە، بەڵام بیری ورد و ستراتیژیی کوردستانیانە و یەکگرتوویی هێزەکانی دەوێت، بەشێوەیەک گۆڕانکارییەکانی دێنە پێش، نەبنە مەترسیی گەورەتر بۆ سەر بوون و ئەزموونەکەی.
پاژی دووەم
شەڕی ئیسرائیل- حەماس و ئیسرائیل- ئێرانی دوازدە رۆژە، تورکیای لە ئاستی باڵادا راچڵەکاند، بەوەش سەرەتای قۆناغێکی سیاسیی نوێ لە تورکیا دەستیپێکرد.
رۆژی یەکی تشرینی یەکەمی ساڵی 2024 و لەگەڵ دەستپێکردنی وەرزی نوێیی کارکردنی پەرلەمانی تورکیا دەوڵەت باخچەلی، سەرۆکی پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی-مەهەپە سەردانی فراکسیۆنی دەم پارتی کرد و بە گەرمیی تەوقەی لەگەڵ ئەندامانی فراکسیۆنەکەدا کرد.
ئەو دیمەنە بووە سەرەتایەکی نوێ، دەوڵەت باخچەلی بەم شێوەیە قسەی کرد (پێویستە دەم پارتی دیدار لەگەڵ ئۆجەلان ساز بکات)، رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆماری تورکیا هەر زوو وەڵامی دەستپێشخەرییەکەی باخچەلی دایەوە و بە (پەنجەرەی هیوا)ی وەسفکرد.
سەردانی ئیمڕاڵی، پەیامی ئۆجەلان، کۆنگرەی خۆهەڵوەشاندنەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان (5 - 7ی ئایار) و راگەیاندنی کۆتایی خەباتی چەکداری لە رۆژی 12ی 5ی 2025، هەروەها رۆژی 11ی تەمووزی 2025 لە مەراسیمێکدا لە ئەشکەوتی جاسەنەی پارێزگای سلێمانی 30 گەریلای پەکەکە چەکەکانیان سووتاند، بەوە پرۆسەکە کەوتە سەر پێی خۆی و کاردانەوەی جیاوازیشی بەدوای خۆیدا هێنا.
یەکەم هەنگاوی کرداریی بۆ وەڵامی پرۆسەکە ئەمەیە: رۆژی هەینی 25ی 5ی 2025، پەرلەمانی تورکیا، کۆمسیۆنێکی بۆ پرۆسەی چارەسەری لە51 ئەندام پێکهێنا کە تێیدا پارتی داد و گەشەپێدان- ئاکپارتی زۆرترین ئەندامی تیایدا هەیە.
ناوی پرۆسەکە جێی مشتومڕە، ئەردۆغان دەڵێت: (تورکیای بێ تیرۆر)، بەڵام کورد دەڵێت: (پرۆسەی ئاشتی).
لەگەڵ ئەوەشدا هیوا و مەترسیی زۆر هەن:
یەکەم: چارەسەری دۆزی کورد پێویستیی بە گۆڕانکاریی دەستووریی هەیە، ئەوە راستەوخۆ پەیوەندیی بە ماددەکانی (یەک، دوو و سێ)ی دەستووری تورکیاوە هەیە، بەڵام ماددەی چواری دەستوورەکە هەر گۆڕانکارییەک لەو دەستوورەدا رەتدەکاتەوە، هاوکات هێزە نەتەوەییەکانی تورکیا، لە سەروویانەوە پارتی گەلی کۆماری- جەهەپە و ئەتاتورکییەکانی دیکەش دژی گۆڕانکارین لەو ماددانە.
دووەم: ئازادکردنی ئۆجەلان بەربەستێکی دیکەیە، پەکەکە کردوویەتییە مەرج و تورکیاش ئاسان ناچێتە ژێر باری جێبەجێکردنی ئەو مەرجە.
سێیەم: چارەسەرکردنی دۆزی کورد پەیوەندیی بە رۆژئاوای کوردستان و چەکدانانی هێزەکانی سوریای دیموکرات- هەسەدەوە هەیە، ئەوەش زۆر قورسە.
پاژی سێ
دوای دەستپێکردنی شۆڕشی گەلانی سوریا لە ساڵی 2011، کورد بووە بەشێک لە گۆڕانکارییەکانی سوریا، وردە وردە دامەزراوەکانی دروستکرد تا دواتر بەڕێوەبەرێتیی خۆسەر لە رۆژهەڵات و باکووری سوریا، ئەگەر هێز و نەتەوەکانی دیکەش تیایدا بەشدارن، بەڵام بەشێوەیەکی گشتیی وەکو دەسەڵاتێکی کوردی دەناسرێت، هەر واشە.
تورکیا بەردەوام هەوڵی رووخاندنی داوە، بەتایبەت دوای سەرکەوتنی ئەحمەد شەرع و کۆتایی رژێمەکەی ئەسەد، هێزەکانی سوریای دیموکرات-هەسەدە بە فەرمانداری مەزڵوم عەبدی، هەوڵی پاراستنی ئەزموونەکە و رووبەڕووبوونەوەی هێزە تیرۆریستییەکانی داوە، سەرکەوتووش بوون.
ئەوەی رۆژئاوای کوردستان ئەزموونێکی کوردستانیی تا ئەندازەیەکی زۆر سەرکەوتووە، بەڵام مەترسیی گەورەشی لەسەرە:
چەکدانانی هەسەدە، ئامانج و خاڵی هاوبەشی نێوان ئەحمەد شەرع و رەجەب تەیب ئەردۆغانە، تۆم باراک، نوێنەری سەرۆکی ئەمەریکا بۆ سوریا هەمان داوا دەکات، بەڵام بەم شێوەیە (دەبێت هەسەدە خۆی تێکەڵ بە سوپای نوێی سوریا بکات)، ئەوەش مەترسییەکی گەورەیە، چونکە بێ پشتیوانیی ئەمەریکا، مانەوەی هەسەدە بەو شێوەیەی ئێستا هەیە نزیکە لە ئەستەمەوە.
پاژی چوار
لە ئێستای رۆژهەڵاتی کوردستاندا، ئەزموونێکی کرداری لەسەر جوگرافیاکەی نییە، تاوەکو بەوردی وەکو پاژەکانی یەک، دوو و سێ قسەی لەسەر بکەم، هەروەها ئاماژەکانی هیچ گۆڕانکارییەک نابینم لەمەودای نزیکدا.
دیمەنە گشتییەکە
لە باشوور، هەرێمێکی دانپێدانراوی رەسمی و لە رۆژئاوای کوردستان بەڕێوەبەرێتیی خۆسەر هەن و لە باکووری کوردستان، کورد بەهێزە و چۆتە ناو پرۆسەیەکی چارەسەریی تەڵخەوە، هەموو ئەوانە دەستکەوتی گەورەن، بەڵام لە ژینگەیەکی سیاسیی ناسەقامگیر و پڕ لە مەترسیی گەورەدان، شکست و سەرکەوتن لەسەر رێگەیانە.
*بەڕێوەبەری ئینستتیوتی نارین بۆ توێژینەوە و بڵاوکردنەوە