رۆڵی داهاتی نەوت لە دابینكردنی بودجەی گشتیی عیراقدا

كوردەوان محەمەد سەعید

كتێبێكی دیكەی ناوازە لە بواری ئابووریدا چاپ و بڵاو كرایەوە، ئەم كتێبە، ناوازەیە، لەبەرئەوەی توێژینەوەیەكی ئەكادیمییە و تایبەتە بە سەرچاوەی داهاتی هەر وڵاتێك، كە پشت بە ئابووری قازانجخواز دەبەستێ، واتە پشت بە سەرچاوەیەكی سروشتی دەبەستێ و دەبێتە وڵاتێكی تاك سەرچاوە لە دابینكردنی بودجەی گشتیدا، توێژەر خەلیل عوسمان حەمەدەمین ئەم كتێبەی بە زمانی عەرەبی نووسیوەو بە ناونیشانی (دور الایرادات النفطیة في تمویل الموازنة العامة في العراق– ماخطر و منازعات)، چاپ و بڵاوی كردۆتەوە.

مەترسی و ململانێ
داهاتی نەوت، ئەو داهاتەیە كە هەندێك وڵاتی بەرهەمهێن و هەناردەكاری نەوت لەسەر ئاستی جیهان، لە بەرامبەر هەناردەكردن و فرۆشتنی بڕێك سەرچاوەی سروشتی وەك نەوت لە شێوەی پارەی نەختینەدا دەستییان دەكەوێت. داهاتی نەوت بە یەكێك لە گرنگترین سەرچاوەكانی داهات و خەزێنەی دەوڵەت دادەنرێت و هەندێك وڵاتیش بە شێوەیەكی سەرەكی پشت بە داهاتی نەوت دەبەستن بۆ دابینكردنی بودجەی گشتی، بۆ نموونە عیراق كە بە رێژەی %90 پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێ لە دابینكردنی بودجەدا، بەڵام ئەم شێوازی دابینكردنی بودجەیەش بێ ژانەسەر نییە و كۆمەڵێك مەترسی و ململانێی لە پشتەوەیە...

پێناسەی بودجە
بودجەی گشتی ئامرازی سەرەكی دەوڵەتە بۆ جێبەجێكردن و راییكردنی كارەكانی و بە پێناسە باوەكەی بریتییە لە: نووسراوێكی دارایی، كە تیایدا داهات و خەرجی ساڵێك روون كراوەتەوە، یان پێشبینی كراوە. بەڵام ئەگەر بۆ چەمكێكی هاوچەرخ بگەڕێین بودجەی گشتی، ئەوا پێناسەكەی بریتییە لە: ئامرازێكی سەرەكییە بە دەستی دەوڵەتەوە بۆ پلاندانان و چاودێری و پێشبینی چالاكییەكانی دەوڵەت، هەروەها ئامرازێكی كارایە بۆ بەدیهێنانی ئامانجە ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی دەوڵەت...

هەڵكشان و داكشانی نرخ
بە شێوەیەكی گشتی، مەترسی لەسەر ئەو وڵاتانەی پشت بە سەرچاوەیەكی دیاریكراوی داهات دەبەستن قووڵتر دەبێتەوە، وەك سەرچاوەی نەوت و غاز، كە عیراقیش یەكێكە لەو وڵاتانەی پشتی پێ دەبەستن، ئەو سەرچاوانەش لەگەڵ هەڵكشان و داكشانی نرخەكەیان لە بازاڕدا كاریگەریی لەسەر داهات دروست دەكەن، سەرباری ئەوەش لە وڵاتێكی فیدراڵی وەكو عیراقدا كێشەی ململانێ دێنێتە ئاراوە، وەك ئەوەی لە دەستووری 2005ی عیراقدا كۆمەڵێك كێشەی لێ كەوتەوە كە تایبەتن بە چۆنێتی دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی بەڕێوەبردنی سامانی نەوت لە نێوان هەرێم و حكومەتی ناوەنددا، سەرباری ئەوەش كۆمەڵێك مەترسی دیكە هەن لەسەر ئەم جۆرە دابینكردنەی بودجە، وەك كاریگەریی قەیرانە جیهانییەكان و ناسەقامگیریی ئاسایشی وڵات، كە هۆكارن بۆ تێكچوونی دۆخی ئابووری وڵات...

ناوەڕۆك
ئەمەی سەرەوە چەند پەرەگرافێكی بژاردە بوو لە كتێبی (رۆڵی داهاتی نەوت لە دابینكردنی بودجەی گشتیی عیراقدا)، كتێبەكە توێژینەوەیەكی زانستییە و لە دوو توێی بەرگێكی جواندا كە 196 لاپەڕەی قەبارە گەورەی لەخۆ گرتووە چاپ كراوە، توێژەر ناوەڕۆكی توێژینەوەكەی دابەشكردووە بۆ دوو بەشی سەرەكی و هەر بەشێكیش دابەش دەبێت بەسەر چەند پاژ و لقێكی جیاجیادا، بەشی یەكەم تایبەتە بە رۆڵی داهاتی نەوت لە دابینكردنی بودجەی گشتیدا، كە تیایدا بە وردی باس لە داهات و جۆر و سەرچاوەكانی دەكات، دواتر باسی نەوت و رۆڵی لە پێكهێنانی بودجەدا و پاشان بودجە و شێوازی دانان و یاساكانی دەكات، بەشی دووەم تەرخان كراوە بۆ ئاستەنگ و مەترسییەكان و ئەو ململانێیانەی كە دەبنە كێشە بۆ ئابووری و بودجەی گشتیی عیراق. لە دوای ئەم دوو بەشە نووسەر دەرەنجامێكی كورت و پوختی توێژینەوەكەی نووسیوە و لە پاشكۆیەكیشدا بە داتا بەرهەمی نەوت و بەشدارییكردنی لە دابینكردنی بودجەی گشتی عیراقدا لە ساڵی 2003وە تا ساڵی 2015 روونكراوەتەوە.

بایەخی ئەم كتێبە
رەنگە نەك هەر لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، بەڵكو لەسەر ئاستی عیراقیش كتێبی زانستی و ئەكادیمی لە بارەی بودجە و سەرچاوەكانی دابینكردنییەوە كەم بێت، ئەم خاڵە وایكردووە كتێبی رۆڵی داهاتی نەوت لە دابینكردنی بودجەی گشتیی عیراقدا، لە ریزی پێشەوەی كتێبە ناوازە و پڕ سوودەكان بێت، خاڵێكی دیكە، كە وایكردووە ئەم كتێبە گرنگ بێت، ئەوەیە كە لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان بە گشتی كتێبی پسپۆڕییە جیاجیاكان كەمە و بە تایبەتیش لە بواری بودجە و شێوازەكانی داڕشتنی و چۆنێتی دابینكردنیدا هەر زۆر كەمە. هەروەها دەتوانین بڵێین ئەم كتێبە دەبێتە سەرچاوەیەكی گرنگ بۆ ئەو كۆلێژ و بەشانەی زانكۆ و پەیمانگاكان كە پەیوەندییان بەم پسپۆڕییەوە هەیە و لە هەمان كاتیشدا رێخۆشكەرە بۆ توێژینەوەی دیكەش لەم بوارەدا.
پێداچوونەوە
خاڵێكی دیكەی گرنگیی و بایەخی ئەم كتێبە ئەوەیە، كە بە شێوەیەكی زۆر زانستیانە و ئەكادیمیانە خاڵە لاوازەكانی ئابووری قازانجخواز، كە عیراق یەكێكە لەو ئابوورییانە، دەستنیشان دەكات و هەموو ئەو مەترسییانەش بە وردی باس دەكات، كە رووبەڕووی ئابووری عیراق دەبێتەوە، كەواتە دەكرێ لە پێداچوونەوە بە ئابووری وڵات و هەوڵدان بۆ چارەسەری كێشەكاندا وەك سەرچاوەیەكی باش سوودی لێ وەربگیرێت، چونكە گومان لەوەدا نییە ئابووری ئەمڕۆی عیراق بەدەست دەیان كێشەوە دەناڵێنێت و مەسەلەی تاك سەرچاوەیی بەدەستهێنانی داهات یەكێكە لە كێشە گەورەكانی، لەبەرئەوە هەردەبێ پێداچوونەوە بە سیستمی ئابوورییەكەیدا بكرێت.

ناوی كتێب: دور الایرادات النفطیة في تمویل الموازنة العامة في العراق – ماخطر و منازعات
ناوی نووسەر: خلیل عثمان حمد امین
چاپ: هاتریك للنشر والتوزیع، اربیل، 2023