زاراوەكانی رەخنەی رۆشنبیری

کۆنتێکستی رۆشنبیری

د.نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد 

رەخنەی رۆشنبیری گرنگییەکی زیاتر بە چوارچێوە و چوار دەوری تێکست دەدات، بۆئەوەی بگاتە ئەودیوی تێکست و بۆئەوەی باکگراوندە راستەقینەکەی تێکست ئاشکرا بکات 

کۆنتێکستی رۆشنبیری، Culture Context، (سیاق الثقافة - السياق الثقافي)، بریتییە لە تۆڕێک لەو نەریتە کۆمەڵایەتی و کەلتوریی و دامەزراوەیی و ئابوورییانەی رۆشنبیریی گشتی پێکدەهێنێت، بەتایبەتی ئەو لایەنەی کە لەدواییدا کاریگەری لەسەر بونیادەکان بەجێدەهێڵێت، هەم بونیادی کۆمەڵایەتی و هەم بونیادی زمانەوانی، هەموو زمانێک کۆنتێکستی خۆی هەیە، هەروەکو هەموو رووداوێکی کۆمەڵایەتیش کۆنتێکستی مێژوویی و نەریتیی خۆی هەیە، رەخنەی رۆشنبیری دەیەوێت ئەو کۆنتێکستە رۆشنبیرییە ئاشکرا بکات کە دەقەکان دەیخوڵقێنن، ئيدى دەقی ئەدەبی بێت یان دەقی ئایینی یاخود دەقی فۆلکلۆری، تەنانەت بەرهەمی شانۆیی و درامی و سینەماییش.
چەمکی کۆنتێکست واتە هەر شتێک لەدایکبووی سەردەمەکەی خۆیەتی، هەموو رووداوێکی مێژوویی یان ئایینی، هەڵقوڵاوی نەریت و بیرکردنەوە و هەلومەرجی سەردەمی خۆیەتی، لە عەرەبیدا واتە سیاق، بەڵام لە کوردیدا وشەیەکی دیاریکراو و پڕ بە پێستی مانای سیاقم نەدۆزییەوە، دەشێت وشەی رەوت یان ناوکۆ بەکاربهێنین، بەکارهێنانی وشەی کۆنتێکست، وەکو زاراوە، لە رەخنەی کوردیدا باو و بڵاوە، وشەی کەلتوریش بە ئەندازەیەکی زۆر تێکەڵ بە زمانی کوردی بووە، بە جۆرێک هەندێ کەس وادەزانن وشەی کەلتور وشەیەکی کوردییە، بەتایبەتی لەلای خوێندکارانی زانکۆدا تێبینیی ئەمەم کردووە، هەروەک چۆن زۆر کەس وادەزانن وشەی فۆلکلۆر وشەیەکی کوردییە.
هەموو دەقێک کۆنتێکستی رۆشنبیریی تایبەت بەخۆی هەیە، تەنانەت ئەو دەقەی ئەمڕۆش دەنووسرێت کۆنتێکستی خۆی هەیە کە پێی دەگووترێت «کۆنتێکستی رۆشنبیریی هەنووکەیى»، بەڵام رەخنەی رۆشنبیری پێی وایە ئەم دەقە بەتەنیا لەدایکبووی کۆنتێکستی هەنووکەیی نییە، بەڵکو لە دەقدا پانتایی و زەمینەیەکی گەلێ بەرینتر هەیە، بەرینتر لە کۆنتێکستی هەنووکەیی، ئەو زەمینە بەرفراوانەش بریتییە لە کۆی کەلتور و رۆشنبیریی سەردەمەکان کە پێی دەگوترێت «کۆنتێکستی رۆشنبیری» و هەر ئەمیشە چوارچێوەی دەق دیاری دەکات، لێرەدا بەتایبەتی لە دەقە ئاینییە دامەزرێنەرەکان وردبەرەوە و پەیوەستیان بکە بە نەریت و بیرکردنەوەو جۆری ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابووریی سەردەمەکەی خۆیان، پێویستە هەموو دەقێک بەپێی سیاقە کەلتورییەکەی بخوێنرێتەوە و هەڵبسەنگێنرێت.
جیاوازییەکانی «کۆنتێکستی رۆشنبیری» لەنێوان کۆمەڵگە جیاوازەکان و لەنێو دەقە ئەدەبییەکاندا، ئەو راستییە ئاشکرا دەکات کە بۆچی بۆ نموونە رۆمانی ئەوروپی لە رۆمانی عەرەبی ناچێت، بۆچی شیعری کوردی جیاوازە لە شیعری ئینگلیزی لەرووی فۆرم و ناوەرۆک و شێوازی داڕشتن و بەتایبەتیتر لەرووی کۆنتێکستی رۆشنبیرییەوە، ئینجا بڕوانە سۆز و حەماسی خوێنەرانی خۆرهەڵات بۆ رۆمانی ئەوروپی و خۆرئاوایی، بەودیویشدا بڕوانە ئارەزووی بێئەندازی خوێنەری ئەوروپی بۆ هەندێ لە رۆمانی عەرەبی و فارسی و تورکی و ئەفغانی، چەندە خوێنەری ناوچەکانی ئێمە شەیدای خوێندنەوەی رۆمانەکانی (دۆستوێڤسکی) و (کافکا) و (گابرێل گارسیا مارکیز)ن، خوێنەری ئەوروپیش بەو ئەندازەیە شەیدای خوێندنەوەی رۆمانەکانی (عەلی بەدر) و (نەجیب مەحفوز) و (ئۆرهان پاموک) و (خالید حوسەینی)ە، ئەمەش بە تێڕوانینی رەخنەی رۆشنبیری، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو جیاوازییانەی لە «کۆنتێکستی رۆشنبیری»ی ژینگە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکانی رۆژهەڵات و رۆژئاوادا هەیە.
رەخنەی رۆشنبیری گرنگییەکی زیاتر بە چوارچێوە و چوار دەوری تێکست دەدات، بۆئەوەی بگاتە ئەودیوی تێکست و بۆئەوەی باکگراوندە راستەقینەکەی تێکست ئاشکرا بکات نەک تەنیا لە ئاستی جوانیی زمان و رەوانبێژی و ئیستاتیکیی دەقدا رابوەستێت. هەموو «مێژووی کەلتوری» لەنێو ئەقڵییەتی شاعیر و خوێنەرەکەیشیدا پەنهانە، بۆیە لەنێو چالاکییەکانیشیاندا پەنهانە و رەخنەی رۆشنبیری بۆ ئەو کەلتور و نەریتە هاوبەشە شاراوەیەی نێوان شاعیر و خوێنەرەکەیدا دەگەڕێت، بڕوانە بەکارهێنانی (داربەڕوو) و (شاخ) و (بەفر) و (خوێن) لەلای زۆربەی شاعیرانی پڕ جەماوەری ئێمە لە حەفتاکان و نیوەی یەکەمی هەشتاکان، بە زمانێکی شیعریی هەست وروژێنەر نووسراون و ئەمەش رەنگدانەوەی سیاقی رۆشنبیریی ئەو سەردەمەیە. دەشێت بڵێین هەموو کەلتورێک خاوەنی کۆمەڵێک تایبەتمەندی و سیاقی تایبەت بە خۆیەتی کە لە کەلتورەکانی دیکەدا نییە، هەموو زمانێکیش هەڵگری کۆمەڵێک واژە و مانا و رستەیە کە زەحمەتە وەربگێردرێن بۆ زمانەکانی دیکە، یان ئەگەر وەربگێردرێن، مانا راستەقینەکەیان ناگاتە خوێنەری ئەو زمانە، گەلێ تێکست هەیە زەحمەتە وەربگێردرێن، کاتێکیش وەردەگێردرێن، ئەو مانایانە لەدەست دەدەن کە لە زمانە ئەسڵییەکەدا مەبەستە، چونکە ماناکان لەناو سیاقی رۆشنبیریدان، سیاقێک مێژوو و نەریت و بیرکردنەوە و بەهای ئەخلاقیی خەڵک و سیستمەکانی کۆمەڵگە دەگرێتەوە.
تێکست هەیە پەیوەندیی بە کۆمەڵگەی کۆمیونیتی و لۆکاڵییەوە هەیە (کۆمەڵگەی ناوچەیی)، بۆیە کاتێک تەرجەمە دەکرێت، دەبێتە مایەی پێکەنین، هەندێ وشەش هەن پەیوەستن بە کۆنتێکستی رۆشنبیرییەوە و ئاماژەن بۆ ئینتیمای نەژادی و ئایینی و رامیاری، بۆیە لە پرۆسەی وەرگێڕاندا مەسەلەی کۆنتێکستی رۆشنبیری ئێجگار گرنگە کە زۆر جار وەرگێڕ ناچار دەکات ئاگاداری سیاقەکان بێت و روونکردنەوە بۆ تێکستە وەرگێڕدراوەکە زیاد بکات، هۆشیاریی رۆشنبیریی خوێنەریش بۆ ئەو دەقەی دەیخوێنێتەوە رۆڵی هەیە لە پەرەپێدانی سەلیقەی خوێندنەوەدا. هەم وەرگێڕ و هەم خوێنەری تێکستی وەرگێردراو نابێت غافڵگیر بن لە مەسەلەی کۆنتێکستی رۆشنبیری.