(عاموس عەوز) و عەرشی خەیاڵ

رۆمانێکی بێدەنگ، زەمەنێکی زماندرێژ!

پ.ی.د. ماجید خەلیل

عاموس عەوز، عاشقی بێدەنگییە. وەنەبێت وەسفی بێدەنگیی بکات، نەخێر، بەڵکو دەڵێت: "پێویستمان بە بێدەنگییە". هەڵبەتە لەلای ئێمە ئەم ئەدەبیاتە، وێڕای چەندان چەمک و ئیدیۆم، هێنراوەتە ناو ناسنامەی پەندی پێشینانمانەوە، بەشێکیان لەبارەی هونەری بێدەنگییەوە، هەرچی هەڵسوڕانی زمانە، زاتیان شکاندووە و پەسنی بێدەنگیشیان بردووەتە بان پیرۆزییەکانەوە. هێشتا نازانین لە کامە کەلتوور و ئەزموونەوە ئاماژەکانی بەرۆکگرتنی بێدەنگیی بووەتە وێردی سەر زمانمان. ئەوە لەکاتێکدا نەریتی نەیارەکانمان یاساغی و یاسای قەدەغەی زمانی نەتەوەیەکیان نەناوەتە لاوە. کەواتە تاینبوونی تەڕحێکی وا، لەکامە پەند و پەسنی مێژوودا، مەیدانخوازیی دەنگمان دەکات؟ بۆیە لە پەراوێزی ئەو هەموو هونەرەی ژیانی بێدەنگییدا، کەوتم بەمل بەرژەوەندییەکی هاوبەشی  نێوان ئێمە و خەڵکانێ، تابزانین ئەوان لە کوێوە کاردی کولی زمانیان تیژ و لەکامە کەلتوورەوە کول و کوڵی دەکەن.
 گەڕی گریانەکانی عاموس
دارای دنیابینیی ئەدەبیی و ئەندێشەیەکی ئێجگار وابەستە بە خەیاڵدانی خەڵکی وڵاتەکەیەوەیەتی. وەختێ وێنای وەتەنی خۆی دەکێشێ، رێک پێمان دەڵێت: "وەتەن ئەوە نییە کە هەیە، بەڵکو وەتەن حیکایەتێکە، ئێستا لە خەیاڵدانی مندا چیرۆکەکانی چەکەرە دەکەن. من دەمەوێ لق بەلقی چەکەرەی چیرۆکەکانم، لە خەیاڵی خودی خۆمەوە هەڵزنم بە هەرچی ئەمەوێ و هەرچی ئارەزووم لێیەتی. وەتەن ئەوە نییە کە ئێستا هەیە، بەڵکو ئەوەیە ئارەزووی دەکەم، دەبێت ئارەزووەکانمان پێشمان بکەون. دەبێت وەک چۆن ئاماژەی ئۆتۆمبێلێکی پشتاوپشت بەرەو دوواوە ئاڕاستە دەکەین، ئاواش ماشێنی واقیعمان ئاماژە پێ بدەین، دەبێت بە پەنجەکانمان پڕبدەینە جامی پێشچاوی شۆفێرەکە و پێی بڵێین، دەی دەی جارێ ماوتە. بەڵێ وەتەن جارێ ماویەتی، جارێ لە کوێمانە. بە تاج و تەخت، بە بەستە و بەخت و پیاهەڵدان، بە گیانی گەشبینی و گەشەی ئابووریی و سیاسیی و هیچمان تێنەکەون. بەو هەموو نۆبەیەی نۆبڵی شەرەف و شوناسی زەواری زانستەکانمان زاتتان نەشکێ، لە بری زماندرێژیی، زمانتان قوتدەنەوە. مردن هەنگاوێکی لەپشتتری بێدەنگییە. بڕست و بردنەوە و بەرهەمی رەنجی رابردوومان، لەو رۆحە بێدەنگەوەیە. ئەها ئەوان دەدوێن، ئەها قاقا پێدەکەنن، ئەها کە خەمۆکیی نازانن چییە. 
کەواتە وەرن هەموومان خەمۆک بین، هەموومان پێنەکەنین، لە تەواوی سەرکردەکانی مێژوویاندا، یەک دانە کەسیان، سەڵاحەدینی ئەیوبی،  بڕیاری دا پێنەکەنێت، بەس ئەو توانی،  ئۆرشەلیم ئازاد بکات."
 تایبەتمەندیی بەرهەمەکانی
بەرهەمە ئەدەبییەکانی عاموس عەوز، ئارەزووی ئەوەیان تێدا دەخوێنرێتەوە، کە تێکڕای پاڵەوانەکانی بە شێوەیەکی واقیعی وەسف دەکات. ئەو هەمیشە ئاڵوگۆڕێکی لەنێوان واقیع و خەیاڵدا کردووە. هەرکاتێک لە خەیاڵدانیدا کەوتە کار، ئەوە نیازیەتی واقیعێک وێنا بکات. هەرکاتێکیش ئاڵایە واقیع، ئەوە گرەوی گەمەی خەیاڵێکی ئەدەبیی وئەندێشەیەکی ئەویندارانە دەکات.
یەکێک لە بەناوبانگترین رۆمانەکانی ئەم نووسەرە، رۆمانی «مایکڵی ئازیز»ە، رۆمانەکە لە ساڵی1968دا بڵاوکراوەتەوە و پاشانیش وەرگێڕدراوەتە سەر نزیکەی30  زمانی زیندووی جیهانی،  لەنێویاندا زمانی عەرەبییش هەیە. ئەم رۆمانە باس لە چیرۆکی کچێک دەکات بە ناوی هانا، تێیدا هانا هاوسەرگیریی  لەگەڵ مایکڵ دا دەکات، ئەو قۆناغەی بووەتە کەرەستەی نووسەر، دەگەڕێتەوە بۆ پاشخانی قودسی ساڵانی1950. هەر لەو قۆناغەشدا کەتنی هاوسەرگیرییەکە هێمای بۆ کراوە. نووسەر لە رۆمانەکەیدا، بەتایبەتی لە چوونە ناو جیهانی ناوەوەی کارەکتەرێکی ئیسرائیلیدا سەرکەوتووانە رۆڵی گێڕاوە.  هاوکات ئاشکراکردنی ئەو کابوسانەی دووچاریان بووەتەوە، رێک  هاوتەریبی ئەو رووداوانەن کە لە قودسدا روودەدەن.
عاموس عەوز، یەکێکە لەو نووسەرە ناوازانەی،  زۆرترین  لێکۆڵینەوەی ئەدەبییان لەبارەوە  کراوە، هەر ئەمەش وایکردووە، ناوەندێکی زانستیی و ئەکادیمیی چەشنی زانکۆی بن گۆریون، بکاتە دارای ئەرشیفێکی تایبەت و  تایبەت بە نووسەر  و  بەرهەمەکانی، تا بەوپەڕی بایەخپێدانەوە شرۆڤە بکرێن. 
خەیاڵیش، خودان خەسڵەتی تایبەت بەخۆیەتی. رەنگە دەربڕینی خەیاڵی رەسەن و ناڕەسەن، نەکاتە خەیاڵی سروشتی و خەیاڵی ساختە. هاوکات زۆرترینی زەمینەی جیاوازییەکانی خەیاڵێکیش تا خەیاڵی سەرچاوەیەکی دیکە، دەبینین لە ریزی سروشتی و ساختەییەکەدا جیاوازییەکە جێگەی خۆی دەگرێت، بۆنموونە  خەیاڵی دوو پیاو، چلۆن چەمکێکیان بۆ دابتاشین. 
ئەوەتا خەیاڵی دوو پیرەپیاو، یەکێکیان یارۆ ئەکادیمیی و ئەفەندییەکان دەیگرێتەوە. گەر لە هونەری دانیشتنی دامێنی، دەبینیت، دەڵێیت بەسەر چیچکانەوە و بەدیار بەختگرەوەیەکەوە، خەریکە فاڵی فەوزایەک دەخزێنێتە خولگەی خەیاڵیەوە.
ئەم پیاوەی خەریکم لەبارەیەوە دەدوێم، پیاوی پانوپۆڕی ناو دامەزراوە و دەسەڵات، گەنگەشەکەری گرەوی دیموکراتی و دنیای رۆشنبیریی، پیاوی فەرهەنگ و فەلسەفە و کتێب و کتێبخانەیە. ئەویتریان پیاوێکی پێپەتی و مەحروم لە مەدەنییەت، قەڵتاغ قوڕاوی، تەقەڵی تێڕامانێکی لە شوناسی شارستانییەت نەداوە.
 رەجاڵ،  رووتوعوریانی عەولەمە و عەشقە سینەماییەکانی سەردەمە، پیاوێکی بێ پەڵپ و پاساو، وەلێ لەگەڵ ئەوەشدا پڕ پڕە لە پینەی ژیان. خەیاڵی یەکەمیان، وەک هەمیشە رۆمانسییەت و رۆحانییەتی راودەنا و رووی لە کوشک و تەلار و تەنتەنەی ناز و عیشوەیە.  مژێکی لە سیگارەکەیدا، هێشتا دووکەڵە دووابڕاوەکە دەرنەهاتبۆوە، ئاخێکی قوڵی دەدا بەدەمییەوە. بەڵێ، ئێستا ناوبراو لە کاخێکی رازاوەدا، لەناو دەست وپەنجەی پڕ لە فنجانی کچە کەنیز و  کۆیلەکاندا شانی داداوە، شانێک شایەنی شکۆ و حەنەری(هونەری) حەریمی حیکایەتەکان بێت.
ئەوەتا لەوێ، لەلای دەستە راستم کۆرسی کەنیزە کۆچەرییەکانی قەوقاز، قۆرییە شەرابیان بە دەستەوەیە و لەلای دەستی چەپیشم کچۆڵەی چاوکەژاڵی خۆرئاوا رایدەژەنن، هەر ئەوە نا،  بەڵکو باوەشێک چەپکە رێحانە و بەزم و بالۆرەی دەیان دانس و ئاواز دێنە گوێیەکانی.
بەڵێ ئەمە خەیاڵی هەرزەکارانەی پیرە پیاوێکی ناو دامەزاراوەی دنیای مۆدێرنە و قیامەتی دیندارەکانە. ئەویتریان پیاوکی پیری پەرێز پاکوخاوێن، هێمن وتەنی: پیرێکی زورهان و دزێو، پیاوێکی پاڵفتەی نێو زبڵ و زوڕنای ترافیک و تەنتەنەی تەکنەلۆژیا. ئەو نەخوێندەوارێکی نائاگا و نامەحرەم بە پوڵ و پەرژینی حەرەمسەراکان. لە خەیاڵیدا خزمەتکارێکە، خزمەتکاری خانم و خاتوونەکانی کاخێکە. تۆسەیرکە خەیاڵی ئەو شتێکە دەتوانێ دەستی بگات بە واقیع، خەیاڵی نێو چاڵێکی قوڵی دڵڕەقیی و ئیرەیی نییە، دەتوانێ دەستی لەنێو دەستی ژیان بنێت. دەتوانێ مرۆڤ ئاشتبکاتەوە و لە غرور و غەنیمەتی بەرزاییەکانی لوتی مرۆڤدا بپژمێتە خوارێ. خەیاڵی ئەو پۆشاکێکی دەروێشانەی لەبەردایە و بڕوای بە خزمەت هەیە، نەک خزمەتکار، بڕوای بە نازی ژن هەیە، نەک نەڕەی دەستدرێژیی و شەڕی شەهوەت، خەیاڵی ئەو هۆگری هێمنیی ژنانە، بەهەشتەکەی ئەو ئەستەمە ئەسراری مرۆڤبوونی نومایان نەکردبێت، لە بەهەشتەکەی ئەودا خزمەتی خانمان دەکرێ، نەک خانمان خزمەتکاربن.
ئەو بەراوردە لە (ئەدەبی عیبریی)دا زۆر جەختی لەبارەوە کراوەتەوە، لەوێدا خەیاڵی پیاوەکان جیاوازە. ئەدەبی عیبریی، ئەدەبێکی تابڵێی تژییە لە رۆحی مرۆڤدۆستی.  پاڵەوانێکی پاکژی وەک (عاموس عەوز) ئەویندار و ئەدیب و ئازادیخواز، چوار ساڵ پێش ئێستە ماڵئاوایی لە ژیان کرد. وەختێ هەواڵی مەرگی بڵاوکرایەوە، جیهانی عەرەبیی دڵی داخورپا و دایە پڕمەی گریانێکی سەیر.
 عاموس، لەرۆمانی (چیرۆکێک لەبارەی خۆشەویستی و تاریکیی) دا، رێکوپێک رازە پەنهانەکان پەخشاندەکات، دێت و بە وشەی رەنگاوڕەنگ، خەیاڵێک دەچنێت، خەیاڵێک وەک پەلکە زێڕینەی پاش باران، بە ئاسمانی ویژدانی مرۆڤەوە هەڵیدەواسێ. زۆر بەوردی بۆڵ بە بۆڵی خەیاڵی مرۆڤەکان دەگوشێت و شەرابێکی سەیریان لێ دەچۆڕێنێ، شەرابێک تا بیشڵەقێنی بەهای بەرزتر دەفڕێ، تا بیهێڵیتەوە بۆن وبەرامی باشتر بەردەبێتە کەپوی کەلتوری مرۆڤایەتی، تا زیاتر بینۆشی مانای مرۆڤبوون مەستانەتر ماچ دەکەیت. بەراودی خەیاڵی دوو پیاو بەسە بۆ ئەوەی بتوانین، سەرچاوە و نهێنیی مامەڵە و مێشکی تاکەکان بخوێنینەوە. ئەو رۆچوونە ریشەییەی کە عاموس باسیدەکات، رێکوپێک لە جیناتی جیاوازی تاکەکانی کۆمەڵی کوردیی و کەلتوری کوردییەوە هەستی پێ دەکرێت. 
عاموس لە وەسف و وێنای ژنی ناو خەیاڵدانی پیاودا، پردێکی پتەو و پۆشتە هەڵدەواسێ، پردێکی پڕ لە هەنگاوی پەڕینەوە، پردێکی پڕ لە دەربازبوون و باوەشکردنەوە بۆ بەهەشتی ئەوبەر ژیان.
بەراوردەکەی عاموس، عەشقێکی خۆڕسکی ئێرەییە، ئێرەی کەلتوری کوردەواریی، ئەوەتا لە باسوخواسی نەوتەکە دەڕواو نەوتەکە ناڕوات دا، لە گیانەڵای گەرووی وشکی ئازادییدا، ئەوکاتانەی لە زاڕۆی بێشکەوە تا بەساڵاچووی کن گۆڕ و قەبرستانەکان، باسی نەوتی کەرکوکیان دەکرد. پیاوێکی پیری نەوەد ساڵ دەیووت:
 « ئەمە تەڵاقی بێت، چی بیرە نەوتی کەرکوک هەیە ژنێک، تەنها ژنێک، ناهێنێت». 
تێگەیشتن و تێڕامان لەو وتەیە هەروا هەوانتە و ئاسان نییە، دەبێ ژن چەندە ژانری گەورەیی و چەندە نۆتەی نەوتراوی نەریتی شیرینی ژیان بێت؟  دەبێ ژن،  چ شیرینی و شەماڵێکی شوکرانەبژێریی ببەخشێته ژیانی تاڵی ئەو وەحشەت و وەسەنییەتەی پەرستنی خێڵ و سەرمایە؟!