فەرید دڵشاد*
ئاینی كۆنفۆشیۆسی كۆمەڵێك بەهای داناوە، كە رێسای ئەخلاقی لەسەر راوەستاوە، ئەوانیش بریتین لە، بەهای چاكەكردن: ئەوەش لە هەستكردن بەرامبەر رەوشی ئەوانی دیكە دەردەكەوێت. بەهای واجب: لە هەستكردن بە شەرمەزاری دەردەكەوێت كاتێك مرۆڤ كارێكی خراپ دەكات. بەهای رەفتاری جوان: رەنگدەداتەوە لە هەستكردن بە رێزگرتن بەرامبەر ئەوانی دیكە. بەهای دانایی: لە هەستكردن بە راست و هەڵەی خۆت و ئەوانی دیكەدا دەردەكەوێت. بەهای دڵسۆزی و متمانە: لە هەستكردن لە مامەڵە لەگەڵ بەرامبەر دەردەكەوێت، ئەم بەهایانە بەشێكن لە رێسا ئەخلاقییەكانی ئاینی كۆنفۆشیۆسی، كۆنفۆشیۆس لەسەر بنەمای تێگەیشتنەكانی خۆی، بە پێویستی دەزانی مرۆڤ ئەم بنەما ئەخلاقییانەی خوارەوەی تیدا كۆببێتەوە ئەوانیش بیترین لە-:
بنەمای «لی»
یەكەم: بنەمای لی: (Li) كۆنفۆشیۆس بەرگی پیرۆزی كردبووە بەر باڵای ئەو نەریت و تەقالیدانەی كە چینییەكان هەیانبوو، بە بنەمای یاسایی داینابوو لە هەموو بوارەكاندا لەناو خێزاندا، لە كۆمەڵگەدا، لە رێزگرتنی مرۆڤ لە خودی خۆی، بۆیە دەبینین ئەو نەریت و تەقالیدانەی ناونابوو (لی)، مرۆڤی باڵا لای كۆنفۆشیۆس پابەندە بە هەموو ئەو داب و نەریتەوە، كە بەردەوامی و دادپەروەری تێدا دۆزییەوە. كۆنفۆشیۆس پەسنی كۆمەڵێك ئاكار و نەریت و زمان رەوانی و سەنگینی دەكات، لە روانینی بۆ ژیان كەسێكی نەریتخواز بوو، ئەو پێی وایە سەردەمی زێڕینی مرۆڤایەتی بەسەر چووە، بۆیە ئەو هاوسۆزی رابردوو بوو، داوای لە خەڵك دەكرد لە ژیانی رابردوودا بژین، دەسەڵاتدارانی سەردەمی ئەو لە سەر هەمان بیرۆكە و رێڕەو نەبوون، هەر بۆیە رووبەڕووی بەرهەڵستیی ئەوان بووەوە، بەرهەڵستی كردنی بۆچوونەكانی كۆنفۆشیۆس سەدان ساڵ دوای مردنی زۆر تووندتر بوو، ئەو پاشایانەی لەو كاتانەدا دەسەڵاتیان گرتە دەست، كتێبەكانییان سووتاند و رێنماییەكانی ئەویان قەدەغە كرد، پێیان وا بوو ئەوانە شكستی بەردەوامن، چونكە گەلان دەبێ روویان بەرەو پێش و بەرەو دواڕ‌وژ بێت، كەچی كۆنفۆشیۆس داوای لە خەڵك دەكرد ئاوەڕ بەرەو رابردوو بدەنەوە.
رێبازی كۆنفۆشیۆسی لە ناوەڕۆكدا فەزیلەت و خۆشەویستی و مرۆڤبوونە، بە دەربڕینێكی دیكە دڵپاكی و هاوسۆزییە لەگەڵ ئەوانی دیكەدا
بنەمای «جین»
دووەم: بنەمای جین : (Gen) رێبازی كۆنفۆشیۆسی لە ناوەڕۆكدا فەزیلەت و خۆشەویستی و مرۆڤبوونە، بە دەربڕینێكی دیكە دڵپاكی و هاوسۆزییە لەگەڵ ئەوانی دیكەدا، ئەو پێی وایە هەموو مرۆڤێك ئارەزووی لە سەروەت و پێگەی كۆمەڵایەتییە، بەڵام ئەگەر ئەو دووانە لە رێگەی پێچەوانەی ئەخلاقەوە بەدەستهاتن، ئەوا نابێت بهێڵرێنەوە، هەموو مرۆڤێك رقی لە هەژاری و پلە نزمییە، بەڵام ئەگەر نەتوانرا خۆمانی لێ رزگاربكەین بەبێ پێشێلكردنی بنەما ئەخلاقییەكان پێویستە لەو دۆخەدا بمێنینەوە، ئەو دەڵێت: (مرۆڤ زۆر پێویستی بە چاكەخوازی هەیە، زۆر زیاتر لە پێویستی ئاو و ئاگرە)، هەر كەسێك خاوەن دانایی و رۆشنبیریی راستەقینە بێت، كارێك ناكات كە زیان بە مرۆڤبوون بگەیەنێت، پێی وایە وازهێنان لە مرۆڤایەتی وازهێنانە لە ژیانی تەواوەتی، كە شایەنی ئەوەیە مرۆڤ ژیانی خۆی بكاتە قوربانی بۆی. لای كۆنفۆشیۆس (جین) واتای ئەوەیە مرۆڤت خۆش بوێت. كۆنفۆشیۆس لە شیكردنەوەیەكی تردا بۆ واتای (جین) بە پێویستی دەزانێت مرۆڤ ئەو كارە لەگەڵ كەسانیتردا نەكات كە حەز ناكات لەگەڵ خۆیدا بكرێت، (جین) لەسەر ئەوە دامەزراوە مرۆڤ نەفسی خۆی ببەزێنێـت و بگەڕێتەوە بۆ ئاداب و رەوشت و لەخۆبوردەیی.
بنەمای «هسیاو»
سێیەم: بنەمای هسیاو: (Hsiao) كۆنفۆشیۆس باوەڕی زۆری بە پەروەردە و فێركردن هەبووە، لەبەرئەوەی لە رێگەی پەروەردە و فێركردنەوە، دەتوانین مرۆڤ فێری بەها ئەخلاقی و داب و نەریتە جوانەكان بكەین، وای دەبینی تەنها مرۆڤی باش دەتوانیت خێزانی باش و تەندروست پێكەوە بنێت، كە دەبیتە هۆی دروستبوونی كۆمەڵگەیەكی بەختەوەر و گوێڕایەڵ. بوونی خێزانی رێكوپێك لەسەر بنەمای خۆشەویستی و ڕێز گرنگە، لەبەرئەوەی كاتێك خێزان تەندروست بوو، كومەڵگەش تەندروست دەبێت، بنەمای خێزان و كومەڵگە رێزگرتن و گوێڕایەڵییە، ئەگەر ئەخلاقی ئەندامانی خێزان جوان بوو، ئەوا ئەخلاقی كۆمەڵگەش جوان دەبیت، لەبەرئەوەی كۆمەڵگە درێژكراوەی خێزانە، بەپێی بنەمای (هسیاو) لای كۆنفۆشیۆس خزمەتكردنی دایك و باوك لەلایەن منداڵەكانەوە تەنها خواردن پێدانیان نییە، بەڵكو ئەركە لەسەر منداڵەكان رێزیان بگرن و هەر بیروبۆچونێك هەبوو پرسیان پێ بكرێت، كۆنفۆشیۆس پەروەردەی هێندە بەلاوە گرنگ بووە، پێش خۆراك و ژینگەی خستووە دەڵێت: (ئەگەر پلان بۆ ساڵێك دادەنێن، گەنم بچێنن، ئەگەر پلان بۆ دە ساڵی داهاتوو دادەنێن، درەخت بنێژن، بەڵام ئەگەر دەتانەوێت پلانەكەتان بۆ سەد ساڵ بەردەوام بێت، بڕۆن مناڵەكانتان پەروەردە بكەن).
بنەمای «یی»
چوارەم: بنەمای یی (Yi): كۆنفۆشیۆس راست و رەوانی، هەڵسوكەوتی مرۆڤ لەگەڵ دەوروروبەر بەرێزەوە و ئەتەكێتی كۆمەڵایەتی و سەنگینی ناونابوو بنەمای (یی) كۆنفۆشیۆس رۆڵێكی یەكجار گەورەی بەخشی بەم بنەمایە لە بەرەو پێشبردنی بنەمای( جین)دا كە رێبازی فەزیلەت و خۆشەویستی و مرۆڤبوونە، بنەمای (یی) بەواتای بەردەوامبوون لەسەر رێگەی ڕاست و رەوانی دێت، بۆیە كۆنفۆشیۆس ئاماژەی بەوەكردووە، پیاوی باڵا وا سەیری بنەمای (یی) دەكات، كە پابەند دەبیت بە ئادابی كۆمەڵگا بە خۆشەویستییەوە، تاكو كۆتایی بەردەوام دەبێت لەسەر سەنگینییەكەی خۆی، بنەمای (یی) یەكێكە لەو فەزیلەتانەی، كە كۆنفۆشیۆس رژد بووە لەسەری، بە پێی ئەم بنەمایە مرۆڤی خاوەن مۆڕاڵی بەهێز یەكەمجار بیردەكاتەوە، ئایا ئەو كارەی دەیکات، لەڕووی ئەخلاقییەوە راست و دروستە، ئامادەیە قوربانی بدات بە ژیانی خۆی لەپێناو ئەو كەسەی تووشی مەترسی دەبێت، كۆنفۆسیزم باسی رەوتی نیشتمانسازی و دروستكردنی كۆمەڵگەیەكی نموونەیی دەكات، بۆئەوەی ئەو كۆمەڵگەیە دروست بێت پێویستە لەسەر رێگەی راست و رەوان بڕۆن، كۆتا ئامانجی كۆنفۆسیزم ئەوەیە مرۆڤ دەبێت بتوانێت بەشێوەیەكی گونجاو لە كۆمەڵگەدا بژی و هاوسەنگی رابگرێت.
پاراستنی نەریتەکان
ئێستا بۆمان روون دەبێتەوە لە ئاینی كۆنفۆشیۆسیدا بنەما ئەخلاقییەكان هانی خەڵك دەدات دەست بە نەریت و كەلتوری كۆنی باوباپیرانەوە بگریت و پارێزگاری لێ بكەیت. مرۆڤدۆستی و خۆشەویستی لەگەڵ ئەوانی تردا و زیان نەگەیاندن بە بەرامبەر بنەمای تری ئەخلاقییە لای ئاینەكە، هەروەها بنەمای ئەخلاقی تر پەروەردەكردنی مرۆڤی باشە كە دەبێتەوە هۆی بنیاتنانی خێزان و كۆمەڵگەی بەختەوەر، بەردەوامبوون لەسەر رێگەی راست و رەوان قوربانیدان لەپێناو كەسانی تر و خۆگەنجاندن بنەمای ئەخلاقین لای ئاینی كۆنفۆشیۆسی.
*مامۆستای زانکۆ - سلێمانی
وێنەیەکی خەیاڵی كۆنفۆشیۆسی
