ئازادی بەرپرسیارێتییە

لەم ماوەیەدا كتێبی ئازادی و دەسەڵات لە نووسینی ئەیوب كەریمیم خوێندەوە، كە جێی سەرنج و تێڕامان بوو، نووسەر زۆر بە سادەیی بەڵام بە پوختیی، قسەی لەسەر چەندین چەمكی وەك ئازادی و دەسەڵات، ستراتیژی، فەلسەفەی ئازادی و سیاسیی لە روانگە جیاوازەكانەوە كردووە.
هەر لە سەرەتای مێژووی فەلسەفەوە بەتایبەتی فەلسەفەی سیاسی بەشێك بۆ چەمكی (ئازادی) تەرخانكراوە، زۆربەی هەموو قوتابخانە سیاسی و تەنانەت ئایینەكانیش، كە باسیان لە ئازادی كردبێت، مەبەستیان لە دەستبەركردنی ئازادی بۆ رزگاربوونی مرۆڤ بووە. 
ژان ژاك رۆسۆ لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا (گرێبەستی كۆمەڵایەتی) بەم رستەیە دەستپێدەكات: مرۆڤ بە ئازادی لە دایك دەبێت، بەڵام لە هیچ شوێنێكدا ئازاد نییە. هەندێك پێیانوایە كە ئەم رستەیەی رۆسۆ وەڵامێكە بۆ ئەوانەی كە دەیانوت: هەموو مرۆڤەكان بە کۆیلەیی لەدایك دەبن. هەڵبەتە پێش رۆسۆش، كەسانێك هەبوون كە باسیان لە ئازادیی مرۆڤ كردبوو، بەڵام گرنگی رۆسۆ لەوەدایە كە دەڵێت: ئازادیی سروشتیی لە مرۆڤ ناكرێتەوە و كەس مافی ئەوەی نییە لە هیچ هەلومەرجێكدا مرۆڤ لە ئازادی بێبەش بكات. هەربۆیە رۆسۆ لە بەشی چوارەمی كتێبی گرێبەستی كۆمەڵایەتییدا دەنووسێت: چاوپۆشیكردن لە ئازادی، بە واتای چاوپۆشیكردنە لە ئینسانبوونی مرۆڤ.
نووسەر سەبارەت بە پێناسەی ئازادی دەڵێت: سەبارەت بە ئازادی چەندین پێناسە هەیە، بەڵام سادەترین پێناسە ئەوەیە: ئازادی مانای نەبوونی دەستێوەردانی دەرەكی یان نەبوونی لەمپەر دەگەیەنێت.
بیرمەند (مەك كالوم) دەڵێت: مشتومڕ لەسەر ئازادی، مشتومڕە لەسەر سێ شت، یەكەم كارگێڕ، دووەم لەمپەر، سێیەم، كردەوە یان دۆخ. مەبەستی كالوم ئەوەیە، تاك یان كۆمەڵ كاتێك ئازادە كە هیچ لەمپەرێكی لەبەردەمدا نەبێ و بە ئارەزووی خۆی هەڵسوكەوت بكات و خاوەنی دۆخ و هەلومەرجی دڵخوازی خۆی بێ. لەلایەكی ترەوە ئایزایا بەرلێن پێی وایە، ئازادی دوو بەشە، ئازادیی ئەرێنی و ئازادیی نەرێنی. بە رای ئایزایا، ئازادی مانای نەبوونی دەستێوەردان لەلایەن ئەوانی دیكەوە دەگەینێت. مرۆڤ كاتێك لە ئازادی بێبەشە، كە ئەوانی دیكە رێگەی نەدەن ئەو بە ئامانجەكانی خۆی بگات، ئەگەر مرۆڤ بەهۆی بێ هێزی خۆیەوە نەتوانێت بە ئامانجەكانی بگات، ناتوانین بڵێین ئەو مرۆڤێكی نائازادە. 
ئایزایا بەرلین پێی وایە، مانای ئازادیی ئەرێنی، واتە مرۆڤ خۆی بڕیار لەسەر ژیانی خۆی بدات و هیچ هێزێكی دەرەكی نەتوانێت كاریگەریی لەسەر بڕیارەكانی تاك هەبێ. ئایزایا بە شێوەیەكی تر سەبارەت بە ئازادیی ئەرێنی دەدەوێت و دەڵێت: ئازادیی ئەرێنی ئەوەیە، کە من دەمەوێت گوێڕاڵی خۆم بم نەك گوێڕاڵی ئەوانی دیكە، بۆ خۆم لەسەر ئامانجەكانی خۆم بڕیار دەدەم.  سەبارەت بە ئازادیی نەرێنیش دەتوانین بڵێین كە پێچەوانەی ئازادیی ئەرێنییە، كە تێدا مرۆڤ لەبری ئەوەی كە گوێڕاڵی خۆی بێت، گوێڕاڵی كەسێك یان تاقم و دەستە و گروپێكە و ناتوانێت لەسەر ئامانجەكانی خۆی بڕیار بدات. 

نووسەر سەبارەت بە پێناسەی ئازادی دەڵێت: سادەترین پێناسە ئەوەیە، ئازادی مانای نەبوونی دەستێوەردانی دەرەكی، یان نەبوونی لەمپەر دەگەیەنێت

ستراتیژی و جۆرەكانی
سادەترین پێناسە بۆ ستراتیژی ئەوەیە، داڕشتنی ساكارترین رێگەیە بۆ گەیشتن بە ئامانجێكی تایبەتی سیاسی. نووسەر پێی وایە، كە ئامانجە سیاسییەكان بەشێوەیەكی كۆمەڵایەتی دیارییدەكرێن، بەڵام داڕشتنی رێگەچارە لە زۆربەی كاتەكاندا بە دەستی تاقمێك یان گروپێك یان تەنانەت بە تاكەكەسێك دەكرێت، هەربۆیە رۆڵی رووناكبیران و چینی دەستەبژێر و نوخبە زۆر گرنگ و بەرچاوە.
نووسەر بۆ تێگەیشتنی زیاتر لە چەمكی ستراتیژی پشت بە چیرۆكێكی زۆر سادە دەبەستێت. لە باخێكدا، مشكێك لە كونەكەی خۆیدا بە ئازادی و ئارامی و شادی دەژیا، بەڵام رۆژێك مارێكی رەش و مەترسیداری لێی پەیدا بوو و كونە مشكی كردە هێلانەی خۆی، مشك بەو رووداوە زۆر تێكچوو، بۆ لای دایكی چوو و بەسەرهاتەكەی بۆ گێڕایەوە، دایكی وتی: رۆڵەگیان بچۆ لە جێگەیەكی دیكە هێلانە بۆ خۆت ساز بكە، چونكە تۆ دەرەقەتی مار نایەی. 
مشك ئەو ئامۆژگارییەی دایكی بە دڵ نەبوو و تەمانی گرت لەگەڵ مار بەربەرەكانی بكات. لە نێو باخەكەدا چاوی بە باخەوان كەوت، چووە لای، دەستیكرد بە ورووژاندن و هاندانی باخەوان، باخەوان كە چاوی بە مشك كەوت، كەوتە سەریی و مشكیش هەڵاتەوە لای هێلانەی خۆی كە مار لەوێ خەوتبوو، كاتێك باخەوان چاوی بە مار كەوت، مشكی لەبیرچووەوە و مارەكەی كوشت، بەوشێوەیە مشك بۆ هێلانەكەی خۆی گەڕایەوە.
بە رای نووسەر، ستراتیژی، واتە هونەری بردنەوەی گەمە و یاریی دەگەیەنێت. ستراتیژیی تیۆری سەركەوتن و چۆنێتی سەركەوتنە.  نووسەر بە پێچەوانەی زۆركەس پێی وایە، ستراتیژی بۆ بەزین و شكستخواردن نییە، بەڵكو ستراتیژی، مانای دۆزینەوەی رێگەیەكە بۆ كەمكردنەوەی تێچووی تێكۆشان و خەبات دەگەیەنێت. 

چەمكی ستراتیژی
چەمكی ستراتیژی، چەمكێكە لە بواری سەربازییەوە هاتۆتە ناو بوارەكانی ترەوە، ستراتیژی لە بواری سەربازییدا، پلانێكە بۆ بەكارهێنانی هێزە سەربازییەكان بۆ گەیشتن بە ئامانجە سیاسییەكان. بە واتایەكی تر، ستراتیژی هەر لە سەرەتاوە گرێدراوی سیاسەت بووە. 

مێژووی ستراتیژی مەزن
سەرەتا دەبێت باس لەوە بكەین كە مێژووی بیركردنەوەی ستراتیژی بە شێوەی كۆمەڵایەتی بۆ شۆڕشی فەرەنسا دەگەڕێتەوە. هەرچەندە پێشتر نیكۆلا ماكیاڤێلی بیرمەندی مەزنی ئیتالی بە چڕوپڕی باسی ستراتیژی كردبوو، بەڵام بۆچوونەكانی ئەو تاكەكەسی بوون، ئەو شتانەی كە ماكیاڤێلی شەنوكەوی كردبوون، كۆدەنگییەكی بیرمەندانی تری لە پشت نەبوو. 
لە شۆڕشی فەرەنسا بەولاوە، گروپە كۆمەڵایەتییەكان بەبیرۆكەیەكی نوێ و مۆدێرنەوە ئەو پرسیارە مەزن و گەورەیان خستەڕوو، دەبێ چی بكرێ؟ وەڵامی ئەو پرسیارە ئەوە بوو، كە دەبێ رژێمی كۆن بڕوخێ و سیستەمێكی نوێ كە كۆماری بوو بە دروشمی(ئازادی، یەكسانی، برایەتی،) وەدی بێنێت، بەڵام شۆڕشی فەرەنسا كەوتە بەردەستی بۆرجوازەكان، هەرچەندە دوای نزیكەی یەك سەدە، ئازادییەكانی شیاوی بورجوازی وەدیهێنا، بەڵام ئاشكرا بوو كە یەكسانی لە ئارادا نەبوو.

دەسەڵات
چەمكی دەسەڵات لە فەلسەفەی سیاسییدا، جێگە و پێگەی تایبەت بە خۆی هەیە و گرنگە، هەربۆیە بە رای زۆربەی چاودێرانیی سیاسیی، دەسەڵات چەمكی سەرەكییە، هەربۆیە لەوبارەیەوە بیروڕای جیاوازیش لەسەر ئەم چەمكە هەیە. هەندێك پێیانوایە كە دەسەڵات مانای بڕیار دەگەیەنێت، هەندێكی تریش پێیانوایە دیارییكردنی ئەجێندایە و هەندێكیش لەسەر ئەو بڕوایەن كە دەسەڵات جۆرێكە لە كۆنترۆڵكردنی بیر و هزر. بۆ نموونە رۆبێرت داڵ پێی وایە، دەسەڵات مانای توانای بڕیاردان دەگەیەنێت. باكراك و باراتز پێیان وایە، دەسەڵات واتە توانای دیارییكردنی ئەجێندا. كەسێكی وەك ستیڤێن لوكس لەسەر ئەم بۆچوونەیە كە دەسەڵات خۆی كۆنترۆڵكردنی بیرە. بەهەرحاڵ بۆچوونەكان جیاوازن، رۆبێرت داڵ پێی وایە، دەسەڵات ئەو كردەوە شارەزایانەیە كە بەشێوەیەك لەسەر ناوەڕۆكی بڕیارەكان كاریگەریی دەبێت. سیاسەتناسانێكی وەك باكراك و باراتز دەسەڵات وەك توانای بەرگرییكردن لە بڕیار وەسف دەكەن. 

دەوڵەت و دەسەڵات
هەركاتێك باس لە دەوڵەت كرا دەشێ ئەوەمان لەبیر بێ، كە دەوڵەتیش وەك هەر چەمكێكی دیكە یەك فۆرم(دال) و یەك ناوەڕۆك( مەدلول)ی هەیە، دەوڵەت لە زۆر روانگەی جیاوازە دیمەنی جیاواز و جۆراوجۆر لە مێشكی مرۆڤدا دەخوڵقێنێ. هەندێك پێیانوایە ئەگەر بمانەوێ دەوڵەت وەك پێكهاتەی دەسەڵات پێناسە بكەین، ئەوا دەوڵەت لە وڵاتێكی دیارییكراودا بەرزترین فۆرمی دەسەڵاتە. هەربۆیە لێرەدا كاتێك باسی دەوڵەت دەكرێ، مەبەست لە چوارچێوەی وڵاتێكی دیارییكراودایە، ئەگەرچی مەبەست لە وڵات ئەو پارچە خاكەیە كە نەتەوەیەك تێیدا دەژی نەك ئەو پێكهاتەیەی لەسەر نەخشەی جوگرافیادا دەبینرێت.
تایبەتمەندیی هەر دەوڵەتێك ئەوەیە، كە دەوڵەت چ بچووك بێت و چ گەورە، لە ژمارەیەك مرۆڤ پێكهاتووە، لە كۆندا جگە لە رۆما و یۆنان، بەو مرۆڤانەی كە دەوڵەتیان پێكهێنابوو دەوترا(رەعیەت)، بەڵام لە دەوڵەتی مۆدێرندا پێیاندەوترێت (هاووڵاتی)، هەمووشمان ئەوە دەزانین كە جیاوازییەكی زۆر لە نێوان رەعیەت و هاووڵاتیدا هەیە. ئەوەی لێرەدا گرنگە ئاماژەی پێبكەین، رێژە و ژمارەی هاووڵاتیان گرنگ نییە، بەڵكو ئەوەی گرنگە ئەوەیە، كە ئەوانە نەتەوەیەك پێكدەهێنن.
یەكێكی تر لە تایبەتمەندییەكانی دەوڵەت، خاكە، دەوڵەت پێویستی بە پارچە خاكێك هەیە كە نەتەوە لەسەری بژی، گرنگ نییە مێژووەكەی چەند ساڵ و چەند هەزار ساڵ بێ، هەرئەوەندەی نەتەوەیەك بۆ ماوەی چەند ساڵ لەسەر خاكێك ژیابێت. تایبەتمەندییەكی تری دەوڵەت، یەكگرتوویی و یەكڕیزی نێوان رێزەكانی نەتەوەیە، هەڵبەت با ئەوەش بڵێین هیچ نەتەوەیەك یەكپارچە نییە، بەڵكو هەموو نەتەوەیەك لە چینی كۆمەڵایەتی و گروپی جیاواز پێكهاتووە. مەبەست لە یەكگرتوویی ئەوەیە كە سەرەڕای جیاوازییەكان، خۆیان بە ئەندامی نەتەوەیە بزانن بۆ نموونە، بە هۆی زمانەوە (وەك كورد) بە هۆی ئایینەوە(وەك ئیسرائیل) یان رەگەز (وەك ئەڵمانی نازی)، یان هاووڵاتیبوون ( وەک ئەمریكا).

سەرچاوە: ئازادی و دەسەڵات. ئەیوب کەریمی. چاپەمەنی مانگ. چاپی دووەم.
بانە.. 2023