خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، یەکێکە لە ناوچە هەرە هەستیار و گەرم و ئاڵۆزە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکان، هەموو ئەوانەی لەم ناوچەیەدا دەژین، دەتوانین بڵێین بەخت یاوەریان نەبووە، لەوەدا کە هەستیان بە ئاسایش و ئۆقرەیی تەواوەتی نەکردووە، ئەمەش یەکێک لەو هۆکارانەی کە سەرباری بوونی خاکێکی بەپیت و ئاو و سەرچاوەی سروشتی زۆر، بەڵام نەک لە باری داراییەوە تاکەکانی خۆشگوزەران نین، بەڵکو زۆربەی ئەوانەی بەڕێگە قاچاغ و پڕ مەترسییەکان توانیویانە دەربازیان ببێت، سوپاسگوزاربن و ببنە جێگەی ئیرەیی پێبردنی ئەوانی تر.
هەڵکەوتەی جوگرافیی ناوچەکە و دەوڵەمەندییەکەی، پاڵنەرێکی بەهێز بووە کە لە هەموو قۆناغە مێژووییەکاندا دەوڵەتە باڵادەست و زەبەلاحەکان بە ئاڕاستەی ناوچەکە هێزەکانیان بجووڵێنن، بۆ نموونە هەریەک لە پورتوگالییەکان و ئەڵمانییەکان و فەرەنسی و ئینگلیز و ئەمریکییەکان، بە کردار هەوڵی داگیرکردن یان سەپاندنی هەژموونی خۆیان داوە بەسەر ناوچەکەدا، هەر لەسەر ئەم بنەمایەش چەندین تیۆر دەربارەی ناوچەکە و گرنگی و چۆنێتی سەپاندنی هەژموون بەسەریدا داڕێژراون، لەوانە تیۆری ناوچەی بەپیت لەلایەن جیمس هنری، تیۆری پاشاگەردانی شایستە (الفوضی الخلاقه) لەلایەن برنارد لویس نووسراوە، تیۆری خۆرهەڵاتی نوێ کە لەسەردەمی ئیدارەی جۆرج بوش هاتە ناو ئەدەبیاتی سیاسییەوە، ئەم تیۆریسینانە هەموویان رێنمایی دەسەڵاتی سیاسی وڵاتەکانیان دەکەن بۆئەوەی بە بایەخەوە سەیری ناوچەکە بکەن و لە کارنامەی حکومەتەکانیاندا پرۆژەیان بۆ چۆنێتی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم ناوچانەدا هەبێت.
لە 100 ساڵی رابردوودا هەموو ئەو دەوڵەتانەی بەگوێرەی رێککەوتننامەی سایکس بیکۆ و لەدوای جەنگی یەکەمی جیهانەوە دامەزرێنران، خۆیان بە شایستەی زیاتر لەو جوگرافیایە دەزانی کە پێیان بڕاوە، بەڵام بەهۆی کەم تواناییان لەوەی هەوڵ بدەن دەستکاریی نەخشەی سیاسی ناوچەکە بکەن، بەدوای پرۆژەی جێگرەوەدا گەڕاون و هەریەکەیان لەڕێگەی سوود وەرگرتن لە خاڵە بەهێزەکانیان، ویستویانە هەژموونی خۆیان بەسەر ناوچەکەدا بسەپێنن.
رژێمی بەعسی رووخاو لە عیراق، بەردەوام لەڕێگەی تێکەڵکردنی ئایدۆلۆژییە شۆڤێنییەکەیەوە بە پیرۆزییە ئاینییەکان، پلانی بۆ پرۆژەکەی داڕشتووە و دروشمی (امه عربیه واحده ذات رساله خالده)ی بەڕووی ناوخۆ و دەرەوەدا بەرزکردبووەوە، تورکەکانیش ویستویانە سەرمایەی 400 ساڵەی ئیمپراتۆری عوسمانی و کرانەوەی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەی تورکیا، لەگەڵ ئەوروپادا ئاوێتە بکەن و رۆڵی زیاتر لە ناوچەکەدا بگێڕن، بەتایبەتی کە لەچەند ساڵی رابردوودا قورساییەکی گەورەیان لەسەر میدیا و بازاڕی ئەم وڵاتانە دروستکردووە، سەرباری توانا سەربازییەکەیان.
دیارە ئێرانیش لەم بوارەدا کەمتەرخەمیی نەکردووە و لەدوای سەرکەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران لە ساڵی 1979، گرنگیی زۆری داوە بە سەپاندنی هەژموونی ئیقلیمی و بانگەشەکردن بۆ شۆڕشی هاوشێوەی ئێران لەو وڵاتانەی شیعەیان تێدایە و ئاینزاش کاریگەرترین کارتی دەستی بووە.
ئێستا وڵاتانی تری وەک ئیسرائیل و چینیش دەیانەوێت هەژموونیان بەسەر ناوچەکەوە هەبێت بەشێوازی جیاجیا. خواستی هەریەک لەم وڵاتانە بۆئەوەی وەک کاراکتەرێکی هەرێمی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا دەربکەون فرە رەهەندە، رەهەندی سیاسی و ئابووری و کەلتوری، تا خواستی ئەم لایەنانەش زیاتر بێت، ئاڵۆزییەکانی ناوچەکە زیاتر دەبێت، چونکە پرۆژەی لایەنەکان لەسەر بنەمای کاری هاوبەش و سوودی گشتی نییە، بەڵکو ویستی تاکلایەنە و جێ لێژکردنە بەوانی تر، بەوەش ناوچەکە وەک گۆڕەپانێک بۆ کێشمەکێشە نێودەوڵەتی و ئیقلیمییەکان هەمیشە لەسەر لێواری سەرهەڵدانی جەنگ و ئاڵۆزیی نوێیە.
