فەرمان حسێن دەروێش
كیمیابارانی سەردەشت تاوانێكی جەنگی و كــــــۆمەڵكوژییەك بوو لە 28ی حوزەیرانی ساڵی 1987 لەلایەن هێزی ئاسمانیی رژێمی بەعسی عیراقییەوە ئەنجامدرا،
لە چوار شوێنی بەرزی شاری سەردەشت بۆمبی كیمیایی بەكارهێنرا
یەكێك لە رەشترین تاوانەكانی مێژووی دەوڵەتی عیراق لە سەردەمی رژێمی بەعس و یەكێك لە كاریگەرترین چەكەكانی كە بۆ لەناوبردنی كورد بەكاریهێنا، چەكی كیمیایی بوو، كە لە ساڵی 1925 بەپێی رێككەوتننامەی جنێڤ قەدەغەكرا.
(پرۆتۆكۆلی ژنێڤ)
رێككەوتننامەی ژنێڤ یان یاسای ژنێڤ، یاسایەكی نووسراوە بۆ قەدەغەكردنی بەكارهێنانی ئەو ماددانەی لە شەڕدا دەبنەهۆی خنكان و ژەهراوی بوون و ئەو گازانەی تر كە لەم پۆلەدا جێگیرن و قەدەغەكردنی شەڕی بایۆلۆژی و بەكتریۆلۆژی .
ئەم یاسایە لە 17ی حوزەیرانی 1925 پەسەند كراوە و لە 8ی شوباتی 1928 جێبەجێكراوە و تێیدا بەكارهێنانی چەكی كیمیایی بە هەموو شێوەیەك قەدەغە کراوە. حكومەتی عیراق لە ساڵی 1931 بوو بە ئەندامی پرۆتۆكۆلی جنێڤی ساڵی 1925 و بێگومان ئەو مەرجەی لەخۆگرتبوو كە لە ئەگەری بەكارهێنانی سەرەتایی چەكی كیمیایی لەلایەن لایەنی بەرامبەرەوە، خۆی بەپابەند بەو پرۆتۆكۆڵە نەزانێت، بەڵام خۆی دەستپێشخەریی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی كرد.
دەوڵەتی یاساشكێن، دەوڵەتی كوردكوژ
دەوڵەتی عیراق هەمیشە و بەتایبەتی لە سەردەمی رژێمی بەعسدا پێشێلكاریی بڕیارەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بووە و گوێی بەهیچ بنەمایەكی نێودەوڵەتی نەداوە و سڵی لە ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید دژ بە مرۆڤایەتی نەكردووەتەوە لەو مەسەلەیەی (كیمیاباران) بەهەمان شێوە گوێی بەهیچ پرەنسیپ و بنەمایەكی نێودەوڵەتی نەداوە و تەنانەت دەسەڵاتداران و گەورە بەرپرسانی ئەم رژێمە لە گفتوگۆ و لێدوانەكانیشیان نكۆڵییان لە بەكارهێنانی ئەم چەكە نەكردووە، بەڵكو هەرەشەی بەكارهێنانی چەكی گەورەتر و كاولكارتریان كردووە، حكومەتی عیراق لە سەرەتای حەفتاكانی سەدەی رابردوودا لەسەر پەرەپێدانی چەكی كیمیایی دەستی بە چالاكی كردووە و لە ساڵی 1982 گەیشتە قۆناغی بەرهەمهێنانی جۆرە جیاوازەكانی ماددە كیمیاییەكان، لەوانە بەرهەمهێنانی (گازی خەردەل) و ماددە دەمارییەكان (گازی تۆبان، گازی سارین و گازی ڤی ئێكس) و لە ساڵانی 1984-1988 لە دژی گەلی كورد، هەروەها لە شەڕی لەگەڵ ئێراندا بەكاریهێنا.
شایانی بیرهێنانەوەیە بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان لە جەنگدا نابێت هێرش بكرێتە سەر خەڵكی سڤیل و بێ چەك و منداڵ، بەڵام لە ماوەی جەنگدا عیراق چەند جارێك چەكی قەدەغەكراوی بەكارهێنا، كە یەكێك لەوانە تاوانی جینۆسایدی سەردەشت و دواتریش تاوانی كیمیابارانی شاری هەڵەبجە بوو.
كورد وەك قوربانیی هەمیشەیی
لە ساڵی 1987، لە سەردەمی جەنگی (ئێران و عیراق) دا حكومەتی سەدام حسێن بە چەكی كیمیایی هێرشی كردە سەر شاری سەردەشت.
كیمیابارانی سەردەشت، یەكێكە لە تاوانەكانی ماوەی جەنگی هەشت ساڵەی ئێران و عیراق لەلایەن رژێمی بەعسەوە دژ بە خەڵكی مەدەنی، لە رۆژی 28/6/1987 هێزی ئاسمانیی عیراق بە چەكی كیمیایی هێرشی كردە سەر شاری سەردەشتی رۆژهەڵاتی كوردستان، هێرشەكەش بۆ سەر چوار ناوچەی قەرەباڵغی شار بوو، بەپێی ئاماری سەرەتایی دوای رووداوەكە لە هێرشەكەدا لیستی 130 كەس شەهید و 8024 كەس بەركەوتووی چەكی كیمیایی بوون.
بەهۆی ئەوەی هێرشەكە لە مانگی حوزەیران و وەرزی هاوین بوو، ئەمە رێخۆشكەر بوو بۆ ئاسان بڵاوبوونەوەی گازەكە کە ئاڕاستەی با بەشێوەیەك بوو تەنانەت نەخۆشخانە و بنكەی پاكژكردنەوەكەش پڕببوو، هەر ئەوكات دوو گەرماوی گشتی ئامادە دەكرێن بۆ خۆشۆردنی قوربانیان و پاككردنەوەی خۆیان و گۆڕینی جلەكانیان، لەگەڵیشیدا یاریگایەكی بچووك بە 150 قەرەوێڵە ئامادە دەكرێت بۆ بەرکەوتووان.
لە یەكەمین سەعاتەكانی هێرشەكە 30 كەس شەهیدبوون كە زۆربەیان منداڵ و بەساڵاچووان بوو.
بەپێی ئاماری رەسمی كۆماری ئیسلامیی ئێران دانیشتوانی سەردەشت لەوكاتەدا 12000 كەس بوون، 8000 كەس پشكنینیان بۆ كراوە و 4000 بۆ 4500 كەسیش پێویستیان بە چاودێری بووە، 1500 كەس نێردراونەتە نەخۆشخانەكان كە 600 كەسیان لە تاران بوون. 3000 كەسی دیكەش وەك نەخۆشی خێرا چارەسەر كراون و دواتر هەندێك لە خەڵكەكە لە گوندەكانی دەورووبەر مانەوە و چارەسەری سروشتییان وەردەگرت.
كاردانەوە
دوای هێرشەكە، كۆماری ئیسلامیی ئێران هێرشەكەی بە نامرۆڤانە و یەكەمین شاری قوربانیی كەرەستە كیمیاییەكان ناساند لەدوای هێرۆشیمای ژاپۆن، ئەوكات بەهۆی جەنگ و پشتیوانی كۆمەڵێك وڵات لە سەدام حسێن هێرشەكە لەڕووی دادگایی جیهانییەوە كاردانەوەیەكی ئەوتۆی نەبوو.
قوربانیان
لە ئاكامی هێرشەكەدا 130 كەس شەهید بوون و زیاتر لە (8000) كەس بریندار و خەڵكی شارەكەش ئاوارە بوون، ئەمە لەگەڵ ونبوونی منداڵ و پیسبوونی ناوچەكە بە کیمیایی بۆ ماوەیەك.
گازی خەردەل
گازی خەردەل، یەكێكە لەو گازە ژەهراوییانەی كە لە ژینگە و لەشی مرۆڤدا دەمێنێتەوە دوای چوونە جەستەی قوربانییەكەوە، ئەو منداڵەی كە بەو ژەهراویبوونەوە لەدایكبووە، پاش 38 ساڵ بە ناتەندروستی دەژی، هەروەها دانیشتووانی شاری سەردەشت بەپێی بڕیاری وەزارەتی تەندروستی خوێن بەخشینیان لێ وەرناگیرێت، گازی خەردەل رێژەی كوشتنی كەمە، بەڵام گازێكی پەكخەرە، زۆرێك لە قوربانیان دواتر تووشی كوێربوون و كێشەی پێست و كێشەی بەرگریی جەستە و هەناسەدانی سەخت بوون، كە هەندێكیان دەبێت تاوەكو كۆتایی ژیانیان ئامێری ئۆكسجینیان لەگەڵ بێت.
ئەنجام
لەساڵی 1987، پیاوان، ژنان و منداڵانی سەردەشت لە نێو هەور و تومانی چەكی كیمیایی دا تووشی كۆمەڵكوژی و ئێش و ئازار بوون، گەلێك لەوان لە ناوچوون، ئەوانەی كە زیندوومانەوە بۆ هەمیشە برینەكانیان پێوە دیارە و لە گەڵیانە و خەمی ئەو ئازیزانەش كە لە دەستیاندا هەرگیز ساڕێژ نابێت.
كیمیابارانی سەردەشت تاوانێكی جەنگی و كۆمەڵكوژییەك بوو لە 28ی حوزەیرانی ساڵی 1987 لەلایەن هێزی ئاسمانیی رژێمی بەعسی عیراقییەوە کرا، لە چوار شوێنی بەرزی شاری سەردەشت بۆمبی كیمیایی بەكارهێنرا، نزیكەی 38 ساڵ بەسەر رووداوەكەدا تێپەڕیوە، تا ئێستا ئاسەوار و ئەنجامەكانی ئەو هێرشە كۆتایی نەهاتووە و هەندێك لە قوربانییەكانیش بێ هیچ هاوكاریی و چارەسەرێك ماونەتەوە و 25 كەسیش بریندار بوون كە ساڵانێكی زۆرە بەدەست برینەكانیانەوە دەناڵێنن، ئاسەوارەكانی بەڕوونی بەسەر خەڵك و ناوچەكەوە بەدی دەكرێت.
بە پێشنیاز و بەدواداچوونی كۆمەڵێك لە خەڵكی سەردەشت «كۆمەڵەی بەرگری لە قوربانیانی كیمیایی سەردەشت» رۆژی كیمیابارانكردنی شاری سەردەشت بە رۆژی بەرەنگاربوونەوەی چەكی كیمیایی و میكرۆبی ناودەبرێت، لە ساڵی 2003وە هەموو ساڵێك لە سەردەشت و لە میدیاكاندا ئەم رۆژە باسی لێوەدەكرێت.
سەرنج:
تائێستا كیمیابارانی سەردەشت نە لە ئێران و لەسەر ئاستی جیهان و نە لە هەرێمی كوردستانیش وەك پێویست كاری بۆنەكراوە تا وەك تاوانی (جینۆساید) بناسرێت.
