رۆژگار لە ئاوێنەی چوارینەكانی بابەتاهیری هەمەدانیدا

سدیق سەعید رواندزی

(بابەتاهیر) لە مێژووی كرنۆلۆژییانەی شیعری كوردیدا، بە وێستگەی یەكەمی دەركەوتنی شیعر لە ئەدەبی كوردی و  بگرە فەرهەنگی كوردیش دادەنرێت، چونكە بەر لەو شاعیرە، مێژوویەكی دیكەی شیعری كوردیمان بەشێوەی نووسراو نییە

 مێژووی رۆشنبیریی كوردی لە شیعرەوە دەستپێدەكات، لەو سۆنگەیەوە، گەر (بابە تاهیری هەمەدانی) لە رێگەی شیعرەوە هەوڵی بەرجەستەكردن و ناساندنی شووناسی فەرهەنگی كوردی لە رێگەی شیعرەوە دابێت، ئەوا شەش سەدە دوای ئەو، (ئەحمەدی خانی)شوناس، لە فەرهەنگییەوە دێنێتە نێو چەمكی ناسیۆنالیزم و لە رێگەی (مەم و زین)ەوە، شووناسێكی نەتەوەییانەی بەرفراونتر، بە بوونی كورد لە ئاستی ناسنامەدا دەدات. لە دوای (خانی)، (حاجی قادری كۆیی) وەك دیارترین و رەخنەگرترین و هۆشیارترین شاعیری كلاسیكی لە ئەدەبی كوردیدا دەردەكەوێت و ئەو گوتارە فەرهەنگییەی (بابەتاهیر) و ناسیۆنالییە سادەکەی (خانی)، دەباتە ئاستێكی بەرزتری نەتەوەیی و (حاجی) كار لەسەر هۆشیارییەكی دەستە جەمعی و كۆمەڵایەتی دەكات. 
(بابەتاهیر) لە مێژووی كرنۆلۆژییانەی شیعری كوردییدا، بە وێستگەی یەكەمی دەركەوتنی شیعر لە ئەدەبی كوردی و بگرە فەرهەنگی كوردیش دادەنرێت، چونكە بەر لەو شاعیرە، مێژووییەكی شیعری كوردیمان بەشێوەی نووسراو نییە، بۆیە هەمیشە ریشە مێژووییەكانی شیعری كوردی دەبردرێتەوە سەر (بابەتاهیری هەمەدانی) كە لە سەروبەندی فەرمانڕەوایی دەیلەمییەكان لە نێوان ساڵانی 938 _ 1010 ز

(1) ژیاوە. (شاعیرێكە بە فەلسەفەی سۆفیگەرییەوە پەیوەستە، دان بە هەڵەی خۆیدا دەنێت، تكا دەكات و دەپاڕێتەوە و داوای لێبوردن دەكات)

(2). وشەی بابا (پێش ناوێكە، بۆ رێبەرانی ئایینی یارسان بەكارهاتووە، لە كوردەواریدا هاوواتای وشەی پیرە)

(3) 
بێگومان لە زۆربەی چوارینەكانیدا، (بابەتاهیر)، بۆ سكاڵای ژیان و دڵی، روو لە خوا دەكات و نزا و پاڕانەوە دەكات، هاوكات رەخنەش لە نادادیی كۆمەڵایەتییانەی ژیان دەگرێت، كە دەرهاویشتەی جیاوازی چینایەتییە، بەوەی مرۆڤانێك هەن، تەنانەت نانی جۆشیان نییە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، گەر بە وردی بڕوانینە دنیابینی شیعرییانەی (بابەتاهیر)، ئەوا دەبینین رەگەزە هونەرییەكانی رێبازی رۆمانسیزم، كە بایەخ بە سروشت، جوانی ژن، خەم و تەنهایی مرۆڤەكان دەدات، بوونی هەیە. ئەمە وێرای ئەوەی لە بەشێك لە چوارینەكانی دیكەیدا، بە دیدگایەكی ریالیزمی رەخنەگرانە، رەخنە لە رەهەندی كۆمەڵایەتییانەی تاك و كۆمەڵگە دەگرێت. وێرای ئەمەش، لە پەراوێزی وەسفی ژیانی خۆیدا، كە لە چوارینەكانیدا دەبینرێت، هەست بە ریالیزمی سۆسیالستانەش دەكەین، كە ئامانج لێی، دادپەروەریی و یەكسانی چینایەتی و هاوبەشییە لە بوون و ژیاندا. 
بێگومان (بابەتاهیر) شاعیرێكی هەژار و نەدار بووە، بەڵام شكۆمەندانە ژیاوە. چوارینەكانی، ئاوێنەیەكن بۆ خوێندنەوەی واقیعی كـــــۆمەڵایـــەتییانەی ژیــــــــانی ئەو، بگرە كۆمەڵگەش، كە لە پەراوێزی تێمای چوارینەكانی دەیبینین، لە نێویشیاندا هەژاری، نەبوونی، بێ لانەیی خۆی وەك مرۆڤێك باس دەكات، كە لێیەوە ئاوێنەی رۆژگاری سەردەمی ژیانی ئەو، بە روونی دەبینین چونكە (شیعر هەر شایەدیی لەسەر شاعیر نادات، بەڵكو شاهیدێكی نهێنی و راز پارێزی ناوەوەی كۆمەڵگەشە) (4)، بێگومان دیارە (بابەتاهیر)، بە زمانی لوڕی چوارینەكانی نووسیوە، لوڕییش ( یەكێكە لە بنزارەكانی شێوەزاری كوردی باشوور) (5) كە زمانی ئەو كاتی ناوچەی لوڕستان بووە و تاكو ئێستاش ئەو بنزارە، بە زیندوویی ماوەتەوە. (بابەتاهیر)، چوارینەكانی دەكاتە ئاوێنەیەك بۆ نیشاندانەوەی رۆژگاری خۆی و لە رێگەی وێناكردنی واقیعی كۆمەڵایەتییانەی ئەوكات، لایەك لە ژیانی كۆمەڵگەی سەردەمی خۆی، سەختی و نەبوونی، نادادپەروەری ژیان دەكاتەوە و وەسفی ژیانی خۆی دەكات و دەڵێت:_
خەمی گێتیت هەموو كردۆتە بارم
مەگەر من (لۆك)ی مەستی سەر قەتارم
منت هەوسار كر و دا دەستی ناكەس
هەموو دەم بار دەكەی بارێ لە بارم    ( 6 _ل 51)

شاعیر، خەمی هەموو دنیا، بە بارێكی قورس لە سەر شانی دەبینێت و  وەك ئەوەی حوشتری سەر قافلەی كاروانچییەكانی نێو بیابان بێت وەهایە و سكاڵای ئەوە دەكات، خۆ ئەو لۆك نییە! كەچی وێرای ئەو هەموو بارە قورسەش، لەوە پڕ ئازارتر بۆ (بابەتاهیر) ئەوەیە، كە هەوساری ئەو حوشترە لە دەست ناكەسێكە، لە بری ئەوەی بەزەیی بە گیاندارەكەدا بێتەوە و هەستی مرۆییانەی بۆی هەبێت و وەك گیاندارێك ئازاری نەدات، بە پێچەوانەوە بارەكەی قورستر دەكات! پێ دەچێت نادادپەروەری ژیان، ناكەس بەچەیی، لە رۆژگاری (بابەتاهیر)دا، هاوشێوەی هەر سەردەمێكی دیكە، وەك لێكەوتەی ژیانێكی نادادپەروەرانە بوونی هەبووبێت، بۆیە سكاڵای ئەوە لە رۆژگار دەكات كە هەوسارەكەی ملی داوەتە دەست ناكەسێك، تا بتوانێت باری قورستر دەكات، ئەمەش نیشانەیە بۆ نەبوونی هەستی مرۆییانە، هاوسۆزیی، بە تەنگەوە هاتن و تیۆری كەسی شیاو بۆ شوێنی شیاو، وەك ئەوەی شاعیر وێنای دەكات. لەو خەم و ناسۆرییانەی ژیانیشدا، (بابەتاهیر) فریادرەسێك شك نابات پەنای بۆ بەرێت، تەنها پەروەردگار نەبێت، بۆیە پەنا دەباتە بەر خودا و دەڵێت:_
خودایە رووبكەمە كوێ روو بكەمە كوێ
منی بێ دەست و پێمە روو بكەمە كوێ
هەموو دەچنە دەرێ من دێمە لای تۆ
ئەتۆ ئەگەر بچییە دەر من ڕووبكەمە كوێ ( ل 43)

(بابەتاهیر)، خودا وەك تاكە پەناگە و فریادرەسی ژیانی خۆی دەبینێت و گەرچی هەموو سووچ و كونجەكانی ژیانی بەڕوودا داخراون، بەڵام ئەو خودای هەیە، لەلایەكی دیكەوە گەر ورد بڕوانینە ئەم چوارینەی (بابەتاهیر)، ئەوا دیسانەوە خەسڵەتێكی كۆمەڵایەتی رۆژگاری خۆی، دەردەخات، ئەویش، نەبوونی ئایینداری راستەقینە و خوداپەرستی راستەقینەیە، چونكە مرۆڤەكان لەبەر ژیانی دنیا، كەسیان خودایان بیر نەماوە و هەمووان لە خوداپەرستی دەچنە دەرەوە بۆ ژیان، بەڵام ئەم وێرای ئەوەی ژیانێكی یەكجار سەخت و نەداریشی هەبووە، كەچی هەر دێتەوە لای خودا و نزا دەكات لە كاتێكدا كەس لە خۆی ناگرێت، خودا بەزەیی پێدا بێتەوە. بابەتاهیر لە چوارینەیەكی دیكەیدا، وەسفی ژیانی قەلەندەرانەی خۆی دەكات و دەڵێت:_
من ئەو رەندەم كە پێم بێژن قەلەندەر
نە خانووم هەس نە كەلپەل هەس نە لەنگەر
بەدەوری كوچەتا رۆژگار ئەسووڕێم
كە شەودادێ بەخشتاندا دەنێم سەر ( ل 35)

(بابەتاهیر)، قەلەندەرێكە نە خانووی هەیە و نە شوێنێك تاكو تێیدا، لەنگەر بگرێ، تەنانەت سەرینێكیشی نییە و خشت دەكاتە سەرین، كەچی زۆر شكۆمەندانە ژیاوە و رازی بووە بەو ژیانەی كە هەیبووە، چونكە تێڕوانینێكی دنیایی نەبووە، بەڵكو مرۆڤێك بووە روانگەیەكی زوهدییانەی هەبووە و  بۆ ئاخیرەت ژیاوە.
لە چوارینەكانی (بابەتاهیر)دا، رۆژگاری ژیانی ئەو سەردەمە، لەڕووی چینایەتی و كۆمەڵایەتییەوە بە روونی دەبینرێت و شاعیر باس لە هەژاریی و نەبوونی و زەنگینی و ئایینداری و جیاوازیی چینایەتی و ژیانی دنیا و دوایی دەكات. واتا لەڕێی ئەو چوارینانەوە، (بابەتاهیر) ژیانی ئەوسای مرۆڤەكانمان پیشان دەدات، چونكە ( هەندێك بەرووبوومی ئەدەبی هەن، نرخیان هەر لەوەدا نییە كە ئایا لەڕووی رۆشنبیری و هونەرەوە بایی چەندن، بەڵكو نرخی راستیان لەوە دایە، كە بەڵگەی زەمان و چەرخی خۆیانن و بە وردی چرای رەخنە ئاڕاستەی كەلێن و قوژبنی تاریكی كۆمەڵگەکەیان لەو قۆناغە دەكەن و وەك ئاوێنە رووداو دەخەنەڕوو) (6).

سەرچاوەوە پەراوێزەكان:_
-1بابەتاهیری هەمەدانی ژیان و بەرهەمەكانی ، ئەحمەد تاقانە، بڵاوكراوەی دەزگای ئاراس، زنجیرە 567، ساڵی چاپ 2007.
-2 بابەتاهیری هەمەدانی ژیان و بەرهەمەكانی ، ئەحمەد تاقانە، بڵاوكراوەی دەزگای ئاراس، زنجیرە 567، ساڵی چاپ 2007.
-3 بابەتاهیری هەمەدانی ،ماڵپەڕی وشە، 14 /11/ 2017 
-4 سایكۆلۆژیای شیعری كوردی، پێشڕەو عەبدوڵڵا، بڵاوكراوەی دەزگای سەردەم، زنجیرە 1010، ساڵی چاپ _2020، ل 178.
-5 زنجیرەی شاكارنووسانی كورد، ئازاد حەمە شەریف، بڵاوكراوەی دەزگای موكریانی ، ساڵی چاپ _ 2012 ، ل 69.