کاریگەریی ناجێگیریی مووچە لەسەر حوکمڕانی و متمانەی گشتی

ئەڵماس رەمەزان


لە هەرێمی کوردستان زیاتر لە یەک ملیۆن و 200 هەزار مووچەخۆر هەیە، هەر لە مامۆستا، ئەندازیار، پزیشک و فەرمانبەر و پەلەمانتار، تا دەگات بە خانەنشین و پۆلیس و پاسەوان و کارگوزار، ئەمانە هەمووی بە مووچەی حکومی بژێوی ژیانیان دابیندەكەن، بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا بەهۆی ناکۆکییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵەوە پێدانی مووچە بە شێوەیەکی بەرچاو گۆڕانی بەسەردا هاتووە، زۆر دوادەكەوێت و لە كاتی خۆیدا نادرێت، یاخود کە دەدرێت بە لێبڕینەوە دەدرێت، ئەمەش کاریگەرییەکی گەورەی هەیە نەک تەنها لەسەر ژیانی فەرمانبەران، بەڵکو لەسەر متمانەی گشتی بە حکومەتیش.

دۆخی ئابووری و دواکەوتنی مووچە
هەرێمی کوردستان ماوەی پتر لە دەیەیەکە بە شێوەیەکی بەرچاو رووبەڕووی قەیرانی ئابووری بووەتەوە، ئەم قەیرانە بە شێوەیەکی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ کاریگەریی لەسەر شێوازی ژیانی دانیشتوانەکەی بەجێدەهێڵێت و ئەمە بە یەکێک لە هۆکارە گرنگەکان دادەنرێت کە متمانەی هاووڵاتییان بە دامەزراوەکانی حکومەت کەم دەکاتەوە و لە دوور مەودادا کاریگەریی و زیانەکانی زیاتر دەردەکەوێت، تا وای لێدێت متمانەی نێوان هاووڵاتییان و دەسەڵات روو لە نەمان دەکات. 
كاریگەرییەکانی ناجێگیریی مووچە بە تەنیا لەسەر یەک بوار و یەک لایەنی ژیانی خەڵک نییە و زیانەکانی، راستە بە گشتی ئابوورییانە دەردەکەوێت، بەڵام زۆربەی کایەکانی ژیان دەگرێتەوە و قورسایی لەسەر زۆربەی کەرت و سێکتەرەکان بەجێدەهێڵێت.

کاریگەرییە کۆمەڵایەتییەکان
لە بواری کۆمەڵایەتیدا كاریگەرییەكانی ناجێگیریی مووچە زۆر قووڵترە و ئەنجامەکانی بە زەقی دەردەكەوێت لەسەر ئاستی تەواوی کۆمەڵگە، چونكە هەندێک لە دیارترین کاریگەرییەکان بریتی دەبێت لە بێزاری و دڵەڕاوکێ و ناڕەزایی گشتیی بەرامبەر بە حکومەت و شیوازی ئیدارەدانی وڵات، زۆر جاریش ناڕەزاییەکان دەگەنە ئاستی تووڕەیی و خەڵکی بە خۆپیشاندان دەریدەبڕن، هەروەها لەسەر ئاستی کۆمەڵگە خێزانەکان بەهۆی گوشاری داراییەوە رووبەڕووی هەڵوەشاندنەوە دەبنەوە گەنجان بەهۆی بارودۆخەکەوە خەونەکانیان لەنێودەچێت و تووشی نائومێدیی دەبن بەرامبەر بە ژیان، هەروەها کەرتی گشتی و خزمەتگوزارییەکانی رووبەڕووی نیمچە پەککەوتن دەبێتەوە و هەموو ئەمانەش پێکەوە دەتوانن ببنە بەشێک لە کێشەی قووڵ و کاریگەر و دواتر قەیرانەکە تەنیا بەوەوە ناوەستێ و رەنگدانەوەی دەبێت لەسەر پرۆسەی سیاسی و پەیوەندیی نێوان حکومەت و خەڵک لە دوورمەودادا.

کاریگەرییە پەروەردەییەکان
کەرتی پەروەردە کە سێکتەرێکی بنچینەییە، بە توندی لەژێر کاریگەریی دواکەوتنی مووچەدایە، مامۆستایان وەک کارەکتەری سەرەکیی ئەم سێکتەرە، لەگەڵ پێنەدانی مووچەدا هاواریان لێهەڵدەستێ و ناڕەزایی دەردەبڕن، دەست دەکەن بە خۆپیشاندان و بایکۆتکردنی هۆڵەکانی خوێندن، تا دەگاتە مانگرتن لە خواردن بۆ ماوەیەکی زۆر و تەواوی رێکارە شارستانییەکانی دیکە دەگرنەبەر، بەو هیوایەی بتوانن لەو رێگەیەوە گوشار بخەنە سەر لایەنی بەرپرس بۆ ئەوەی چارەسەرێکی گونجاو بۆ کێشەکە بدۆزنەوە، بەڵام لە هەرێمی کوردستان هیچکام لەو هەوڵانە، نەک هەر نەیانتوانی ببنە بەشێک لە چارەسەر بۆ قەیرانەکە، بەڵکو خودی هەوڵەکان بوون بە بەشێک لە رێگریی بۆ پرۆسەی پەروەردە و فێرکردن. 
دوابەدوای ئەم تێگەشتنە گشتگیر و ئەنجامە ترسناکانە، دەکرێت پرسیارێکی جددی بێتە ئاراوە؛ کە ئایا کێ بەرپرسیاری یەکەمە؟ ئایا حکومەتی هەرێم توانای چارەسەرکردنی ئەم قەیرانەی هەیە؟ بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی ئەم بارودۆخە نەخوازراوە پێویستە چی بکرێت؟ 
بیرۆکەی ئابووریی سەربەخۆ
ئەم جۆرە پرسیارانە رووبەڕووی هەندێک تێگەشتنی قووڵ و گشتگیرمان دەکەنەوە، بەر لە هەموو شتێک دەبێ ئەوەمان لە بیر نەچێت، کە حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی دەوڵەتی عیراقدایە و بەشێکی زۆری دەسەڵاتەکانی لە چوارچێوەی حکومەتێکی هەرێمیی تێپەڕناکات، کە هەر لە سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی عیراقی فیدڕاڵەوە بە دەستیانەوە دەناڵێنێت و هیچکات کێشە یاساییەکان بە لێکدانەوەی یاسایی چارەسەر نەکراون، بەڵکو بۆ چارەسەری کێشە یاساییەکان دەست براوە بۆ هێزی سیاسی و رێککەوتنی سیاسی، کە بنەمای جددی و گرنگییان نەبووە و لە دوورمەودادا هیچ گرنتییەک نەبووە بۆ جێبەجێکردنیان و وابەستەکردنی لایەنە سیاسییەکان بۆ پابەند بوون بە یاساکانەوە. 
کێشەکانی نێوان هەرێم و بەغدا تا دێت قووڵتر دەبنەوە، بەتایبەتی دوابەدوای سەرهەڵدانی بیرۆکەی ئابووریی سەربەخۆ لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە، بە ئامانجی قوتاربوون لە دەست حکومەتی فیدڕاڵ، کە زیاتر وەک حکومەتێکی ناوەند و خۆسەپێن رەفتاری کردووە بە باکگراوندێکی رق و کینەئامێزەوە بەرامبەر حکومەتی هەرێم رەفتاری کردووە، لەم لاشەوە دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان نەیانتوانی حکومەتێکی شەرعی و نیشتمانی بنیات بنێن، کە تێیدا تەواوی هاووڵاتییان و هاونیشتمانیان هەست بە بوونی خۆیان بکەن و هەستی پارێزراوییان لا دروست بێت. 
هەرچەندە ئەمە ئەوە ناگەیەنێت، کە حکومەتی هەرێم هیچ هەوڵی نەداوە، چونکە لەم دواییانەدا حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستی بردووە بۆ چەند بابەتێکی گرنگی چاکسازیی بە هاوکاری بانکی نێودەوڵەتی لەوانەش: 
• مۆدێرنکردنی رێکخراوی دارایی و ئابووری.
• تۆماری بایۆمەتری بۆ فەرمانبەران و ئەوانەی کە یارمەتی وەردەگرن.
• بەرزکردنەوەی ئاستی شەفافییەتی حکومەت و بەشداریکردنی هاووڵاتییان.
• پەرەپێدانی سیستمی ناسنامەی فەرمی بۆ چاكسازیی فراوانتر.
• هەنگاوی ستراتیژیی پاراستنی کۆمەڵایەتی بـــــــــــــۆ هاوبەشکردنی خزمەتگوزاری.
راستە ئەم جۆرە لە چاکسازییانە تەنها سەرەتاییەکی پلان بۆ داڕێژراون، نەک بەدیهاتوو، دیاریش نییە کەی بە تەواوی جێبەجێ دەکرێن، بەڵام لە کۆتاییدا هەر کردنیان لە نەکردنیان باشترە و ئەمڕۆ دەستییان پێ بکرێت لە سبەینێ باشترە.