کوردستانی نوێ - باهۆز ئاسۆ
ناوچە جۆراوجۆرەکانی عیراق شاهیدی شەپۆلێکی مەترسیدارن لە گۆڕانی کەشوهەوا، کە رەنگە بەشێوەیەکی بەرفراوان ببێتەهۆی گۆڕینی دیمۆگرافیا و هاتنەئارای کۆچی بە کۆمەڵ.
بارودۆخی وشکەساڵیی ئێستای ناوچەکانی عیراق لە هەموو کات زیاتر زەنگی مەترسییە بۆ تێکچوونی شێوازی ژیان بەتایبەتی لە پارێزگاکانی باشوور.
شارەزایان و پسپۆڕانی ژینگە هۆشداری دەدەن لەوەی ئەم بارودۆخە مەترسی لەسەر سەقامگیریی کشتوکاڵی وڵات و ئاسایشی خۆراك و کولتووریش دروستدەکات بەتایبەتی کۆمەڵگە گوندنشینەکان.
عەبدولزەهرە ئەلهینداوی وتەبێژی وەزارەتی پلاندانانی عیراق لەم پرسەدا رایگەیاندووە، گۆڕانی کەشوهەوا پاڵی بە زۆرێك لە خێزانە گوندنشینەکانەوە ناوە بۆ ئەوەی بەدوای ناوچەی شوێنگرەوەدا بگەڕێن، هەربۆیە بە ناچاری لە ناوچەکانی خۆیان کۆچ دەکەن.
بەهۆی ئەو بارودۆخەوە، پارێزگاکانی باشوور وەك میسان، بەسڕە، زیقار و موسەننا زۆرترین زیانیان بەرکەوتووە، لەئێستادا میسان بەرزترین رێژەی ئاوارەبوونی بەخۆیەوە بینیوە و زیاتر لە هەزار و 600 کەس لە گوندەکانەوە بەرەو شارۆچکەکانی نزیکتر یان ناوەندی شارەکان هەڵاتوون.
زۆنگاوەکانی عیراق پەرێشانن
خالد سولەیمان رۆژنامەنووس و توێژەر لە بواری کەشوهەوا لە کەنەداوە لەسەر ئەم بابەتە بۆ کوردستانی نوێ دواو سەبارەت بە کۆچی ناچاریی دانیشتووانی ئەو ناوچانەی عیراق وتی: «ئەمە شتێکی نوێ نییە و بۆ ماوەی سێ بۆ چوار ساڵ و بگرە زیاتریش دەچێت ئەو کۆچە دەستیپێکردووە بە تایبەت لە دوای پەتای ڤایرۆسی کۆرۆناوە هێواش هێواش بووەتە دیاردە، بە تایبەت لەوانەی خەریکی کشتوکاڵن یاخود ئاژەڵدارین بە دیاریکراوی لە زۆنگاوەکانی عیراق، چونکە سەرچاوەی سەرەکی ئەوان بۆ ئەو کارانە ئاوە، چ لە بەخێوکردنی گامێش بێت یاخود راوە ماسی و دروستکردنی حەسیر لە قامیش، هەربۆیە کەمبوون یاخود نەبوونی ئەو ئاوە لەو ناوچانە بژێوی ژیانیان دەخاتە مەترسییەوە و دووچاری کۆچکردن دەبنەوە، ئەو حاڵەتەش چەند ساڵێکە بەردەوامە، بەڵام لە ساڵێکەوە بۆ ساڵێکی تر جیاوازی هەیە بۆ نمونە ئەگەر بێتو دابارین زیاتربێت، ئەوا خەڵکی نیشتەجێی ئەو ناوچانە دەگەڕێنەوە بۆ زێدی خۆیان، بەڵام ئەمساڵ دۆخەکە جیاوازە و زیاد لە پێویست دۆخەکە نالەبارە».
داتاکان چی دەڵێن؟
لە بەشێکی دیکەی قسەکانیدا وتیشی: «وێنە و زانیارییەکانی ئێستا ئەوە پیشان دەدەن، کە گامێشەکانی ئەو ناوچانە بەهۆی ئەو بارودۆخەوە دووچاری شەکەتی بوونەتەوە، هەربۆیە خەڵکەکە لەوێ دووچاری نەهامەتی و ناهەمواری دەبنەوە، چونکە داهات و سەرمایەی ئەوان پەیوەستە بەو زۆنگاوانەوە. ئەگەر وەک داتا قسە بکەین ئێمە باس لە نزیکەی 120-150 هەزار خێزان دەکەین، هەموویان کۆچیان کردووە و بە تەنها لە پارێزگایەکی وەک زیقار ژمارەکە دەگاتە 70 هەزار کەس و ئەگەر باس لە ناوچەکانی دیکەش بکەین، ئەوا ژمارەکان زۆر زیاتر بەرزدەبنەوە».
بەوتەی خالد سولەیمان، لەئێستادا هیچ پرۆگرامێك یان پلانێك لەلایەن حکومەتەوە بۆ نیشتەجێکردنەوەی دانیشتووانی ئەو ناوچانە لەئارادا نییە و لە شارەکانیشدا ناتوانن بە ئاسانی بژێوی ژیانیان پەیدابکەن، چونکە شێوازی ژیان و ئەو جۆرە کارانەی ئەوان تیایدا شارەزان، دوورن لە شێوازی کارکردن لە شار، هەربۆیە بە ناچاری لە پەراوێزی شارەکاندا نیشتەجێبوون.
کەمتەرخەمی لە بەڕێوەبردنی ئاودا
پیتەر شوارتزستاین، کە هاووڵاتییەکی بەریتانی-ئەمریکییە، وەك رۆژنامەنووس و توێژەر لەم بوارەدا براوەی خەڵاتی نێودەوڵەتییە و بەدواداچوونی لەسەر ئاو و ئاسایشی خۆراك و بەتایبەتی پەیوەندی ململانێ و کەشوهەوا لە سەرانسەری زیاتر لە 30 وڵاتی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا و چەندین وڵاتی دوورتر کردووە.
نووسینەکانی پیتەر لە رۆژنامەکانی ناشناڵ جیۆگرافیك، نیویۆرك تایمز، بی.بی.سی، بلومبێرگ بزنس ویك و چەندین دەزگای دیکەدا بڵاودەکرێنەوە، سەبارەت بەم بابەتە قسەی بۆ کوردستانی نوێ کرد و وتی: «عیراق و ناوچەکە بە گشتی لە مێژە کۆمەڵێك کێشەی راستەقینە و زۆر توندی سەبارەت بە ئاو هەیە، زۆربەیان بەهۆی خراپی لە بەڕێوەبردنی ئاوەوە سەرچاوەی گرتووە، لە هەندێك حاڵەتیشدا و لە پلەی یەکەمدا سنوورداری لە رێژەی سەرچاوە ئاویە سروشتییەکان بەشێکی دیکەی ئەم کێشانەیە، کە لە ئاستی پێویستدا نین».
گۆڕانی کەشوهەوا
هەر لەقسەکانیدا، ئاماژەی بەوەکرد لەم ساڵانەی دواییدا گۆڕانی کەشوهەوا ئەم بارودۆخە نالەبارەی خراپتر کردووە، کە ئێستا لەئارادایە و بۆتەهۆی زەقکردنەوەی زیاتری ئەم کێشانە، بۆ نموونە، ئەگەر کێشەی پیسبوونی ئاوت هەبێت وەك عیراق، کە بەشێوەیەکی بەرچاو هەیەتی، ئەوا وشکەساڵی پەیوەست بە کەشوهەوا کاریگەرییەکانی ئەو پیس بوونە زیاتر دەکات. بە سادەیی؛ نەبوونی رێژەی پێویست لە ئاو و جوڵەیان لەناو رووبارەکاندا بۆ شتنەوە و پاککردنەوەی ئەو پاشماوە و پیسییە، هۆکارە بۆ پیسبوون و ژەهراویبوونی رووبارەکانی وڵاتەکە.
چارەسەر چییە؟
سەبارەت بە چارەسەریش، پیتەر وتی: «رێگەچارەی زۆر هەن، کە عیراق دەتوانێت بیانگرێتەبەر بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی وشکەساڵی، کە بە ئەگەری زۆرەوە رەنگە لە ساڵانی داهاتوودا خراپتربێت. لە یەکەم و پێش هەموو شتێك عیراق دەتوانێت دڵنیابێتەوە لەو بڕە ئاوەی هێشتا هەیەتی و بەتەواوەتی پاکە و دەتوانرێت بەکاربهێندرێت، بە کۆنترۆڵکردن و سنووردارکردنی پاشماوە و ئاوی پیسبووی کێڵگەکان و کارگە و شارەکان، بە تێکەڵاوبوونی ئەو ئاوەش لەگەڵ رووباری دیجلە و فورات دەکرێت هێندەی سوود، ئەوەندەش زیان بە کێڵگەکان بگەیەنێت کاتێك بەرەو باشووری وڵاتەکە دەڕۆن».
هەر سەبارەت بە چارەسەرەکان و لە خاڵی دووەمیدا ئاماژەی بەوە کرد، عیراق هێشتا دەتوانێت ئاوی پێویستی هەبێت تەنانەت لە کاتی وشکەساڵی و هەبوونی ئەو بەنداوانەی لەسەر سەرچاوەکان لەلایەن وڵاتانی دراوسێوە دروستکراون، ئەویش ئەگەر واز لە بە فیڕۆدانی ئاو بهێنێت لە رێگەی دزەکردن و بەکارهێنانی خراپ و بەهەڵمبوونی ئەو ئاوەی هەیەتی. دەشڵێت: «دەبێت ژێرخان و سیستەمی بەڕێوەبردنی ئاوی وڵاتەکە بگۆڕدرێت بەمەبەستی ئامادەسازی بۆ مەترسییەکانی کەمی ئاو لە داهاتوودا».
ئەگەر کێشەکە بەردەوام بێت
لە کۆتاییشدا جەختی لەوەکردەوە، نەگرتنەبەری هەنگاوی پێویست و کردەوەی دەستبەجێ لەلایەن عیراقەوە مەترسیییەکانی ئەم بابەتە زۆر چڕتردەکاتەوە، نیگەرانی دانیشتووانی ناوچە گوندنشینەکان دەبێتەهۆی ئەوەی عیراق کەمتر پارێزراوبێت و زۆرتر نائارام دەبێت.
2025 و پلەی گەرما
راپۆرتێك، کە لە مانگی نیسانی ئەمساڵ لەلایەن تیمی توێژینەوەی کەشوهەوای زانکۆی کۆڵۆمبیا بڵاوکرایەوە، ئاماژە بەوەکراوە، هەسارەی زەوی بە درێژایی چارەکی یەکەمی ئەمساڵ نزیکەی 1.6 پلەی سیلیزی لە ئاستی پێش سەردەمی پیشەسازی گەرمترە.
ئەو بەرزبوونەوەیە کاتی نییە و گەرمبوونێکی بەردەوامە و ئەو ئاستەی پلەی گەرمی دەبڕێت، کە لە ساڵی 2015 لە پاریس دیاریکراوە و بریتییە لە هێشتنەوەی پلەی گەرمی لە 1.5 پلەی سیلیزی و کەمتریش.
بەگوێرەی راپۆرتێکی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە (IEA)، کە لە مانگی ئاداری 2025دا بڵاوکراوەتەوە، پلەی گەرمیی عیراق لە ساڵی 2000ەوە نزیکەی 0.5 پلەی سیلیزی لە هەر 10 ساڵێکدا بەرزبووەتەوە، ئەمەش خێراترە لە تێکڕای جیهانی بە 0.37 پلەی سیلیزی.
ئاژانسەکە هۆشداری دەدات لەوەی ئەگەر رێژەی دەردانی گازی ژەهراوی بە بەرزی بمێنێتەوە، ئەوا تا ساڵی 2100 پلەی گەرمی تا ئاستی 5.6 پلەی سیلیزی بەرزدەبێتەوە.
ئاستی بارانبارینیش لە دابەزیندایە
لەلایەکی دیکەوە نەتەوە یەکگرتووەکان پێیوایە، عیراق تا ساڵی 2050 تێکڕای بارانبارینی ساڵانەی بەڕێژەی 9 % کەمبونەوە بەخۆیەوەدەبینێت، ئاوی سەرزەویەکەی بەتەواوەتی خەریکە لەناودەچێت.بەگوێرەی ئامارەکانی رێکخراوی هیومان رایتس وۆچ-یش، ئێستا زۆرێك لە پارێزگاکانی عیراق رووبەڕووی قەیرانی کەمی ئاو بوونەتەوە و یەدەگی نیشتمانی بۆ خوار 20 ملیار مەتر سێجا دابەزیوە، لەکاتێکدا وڵاتەکە پێویستی بە نزیکەی 48 ملیار مەتر سێجا ئاو هەیە.
تەندروستی و کشتوکاڵ
دەرئەنجامەکانی ئەو گۆڕانکاریانە لە ئێستاوە هەستیان پێدەکرێت. بەگوێرەی راگەیەندراوێکی رێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ-یش، لە ساڵی 2024 و سەرەتای ساڵی 2025دا، زیاتر لە 140 هەزار عیراقی بە پلەی یەکەم بەهۆی وشکەساڵییەوە ئاوارەبوون.
رێکخراوەکە باری نائاسایی کەشوهەوای لە عیراق بە «قەیرانی گەشەسەندووی مافەکانی مرۆڤ» ناوبردووە.
کشتوکاڵ، کە بڕبڕەی پشتی ئابووریی گوندنشینەکانی عیراقە، وێران بووە و لەوبارەیەوە رێکخراوی خۆراك و کشتوکاڵ (FAO) لە کۆتایی ساڵی 2024دا راپۆرتێکی بڵاوکردەوە، کە بەرهەمی دانەوێڵە لە باشووری عیراق بە بەراورد بە ئاستی پێش ساڵی 2015، تا ئاستی 50% دابەزیوە و زریانی تۆز و خۆڵ، کە لە جاران زیاتر و چڕتر ڕوودەدات، ئەم پرسەی ئاڵۆزتر کردووە. هەروەها بەگوێرەی ئامارەکانی پەیمانگای کاروباری نێودەوڵەتی نەرویج (NUPI)، تائێستا نزیکەی 40 %ی زەویەکانی عیراق دووچاری بە بیابانبوون، بوون و زیاتر لە 70 %ی زۆنگاوەکانی وڵاتی میزۆپۆتامیا لەدەستچوون.
خالد سولەیمان:
کۆچی ژینگەیی شتێکی نوێ نییە و بۆ ماوەی سێ بۆ چوار ساڵ و بگرە زیاتریش دەچێت ئەو کۆچە دەستیپێکردووە بە تایبەت لە دوای پەتای ڤایرۆسی کۆرۆناوە هێواش هێواش بووەتە دیاردە
پیتەر شوارتزستاین:
لەم ساڵانەی دواییدا گۆڕانی کەشوهەوا ئەم بارودۆخە نالەبارەی خراپتر کردووە، کە ئێستا لەئارادایە و بۆتەهۆی زەقکردنەوەی زیاتری ئەم کێشانە، بۆ نموونە، ئەگەر کێشەی پیسبوونی ئاوت هەبێت وەك عیراق، کە بەشێوەیەکی بەرچاو هەیەتی
