پەتییبوون و هەنگاوی یەكەمی بە ستانداربوونی زمان

بوونی وشەی بیانی لە زمانی ئێمەدا، ئاسایی نییە و مەترسییە بۆ سەر مانەوەی زمانەكەمان، چونكە ئێمە قەوارەیەكی سەربەخۆمان نییە، تا بتوانین پارێزگاری لە زمان وەك شوناسێكی دیكەی نەتەوە بكەین و هاوكات زمانی كوردیش، زمانێكی دەوڵەمەندە لە رووی زاراوەیی و هاوواتاییەوە، ئیدی بۆ دەبێ وشەی بیانی لە زمانەكەماندا هەبێت؟

هەر بەراوردكردنێكی کەلتوری و فەرهەنگی لە نێوان نەتەوەی سەردەست و نەتەوەیەكی ژێردەستدا كە بەردەوام لەژێر هەڕەشەی سڕینەوە و نەماندایە، بەراوردێكی زۆر هەڵە و نالۆژیكییە، چونكە ئەوەی لێرەدا دەبێ لە بەرچاو بگیرێت، دۆخی ژێر دەستەیی و داگیركاریی نەتەوەی ژێر دەستە، بەو مانایەی هەموو كاتێك ئەگەری لە ناوبردنی لە رووی سیاسی و نەتەوەییەوە هەیە، بێگومان بە نەمانی شوناسی سیاسییش، ئیدی کەلتور و فەرهەنگی نەتەوەش بوونیان نامێنێت. واقیعی کەلتوری نەتەوەیەك كە ژێر دەستەیە، بەهەموو پێوەرێك زۆر جیایە لەگەڵ نەتەوەیەك، كە خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆیە و دەبێ رەچاوی ئەو شوناسە سیاسییە بكرێت. 
زمان یەكێكە لە دیارترین ئەو شوناسە فەرهەنگییەی نەتەوەیەك کە لە نەتەوەیەكی دیكە جیای دەكاتەوە. کەلتور و نەریتە كۆمەڵایەتی و میللییەكانی نەتەوەیەك چەند بە ئەندازەیەكی زۆریش لە یەك نزیك بن و بەناو یەكتریدا بچن، هەڕەشە نییە بۆ سەر نەمانی شوناسی نەتەوە، تەنها زمان نەبێت كە بە نەمانی بوونی نەتەوەش نامێنێت.
لەم رووەوە نموونەی دیار و بەرجەستە لە كەمە نەتەوەكانی دنیا، لە شێوەی (ئەمازیغەكان، كورد، ئەرمەنەكان) كە وێرای ئەو داگیركاریی و ستەمە مێژووییەی بەردەوام لێیانكراوە، وەلێ نەسڕاونەتەوە، چونكە یەكێك لەو بنەما نەتەوەییانەی زامنی مانەوەی ئەوانە، زمانەكەیانە. لەو سۆنگەیەوە، باسكردن لەوەی كە زۆر ئاساییە هەزارەها وشەی عەرەبی، فارسی و توركی، ئەرمەنی لە زمانی كوردیدا  بوونی هەبێت و پەتیبوونی زمانی كوردی بایەخێكی ئەوتۆی نییە، بێگومان نیشانەی تێنەگەیشتنە لە زمان بە دیوە سیاسیی و نەتەوەییەكەیدا نەك فەرهەنگییەكەی، چونكە كاتێک زمانێك بە لێشاو وشەی بیانی دێتە ناو و ئەم وشانەش دەبنە بەشێك لە فەرهەنگی نەتەوە و هاوكات خودی ئەو نەتەوەیەش بێ قەوارەیەكی سیاسیی سەربەخۆیە، دۆخێكە لە خزمەت نەتەوەی سەردەست دایە، كە یەكێك لە ئامانج و خەونە سیاسییەكانی لەناوبردنی كوردە وەك نەتەوە، بەدڵنیاییشەوە هەنگاوی یەكەمی ئەو سڕینەوەیە لە زمانی نەتەوەوە دەست پێدەكات، بۆیە زمانی كوردی نەك هەر پێویستی بەوەیە لە رووی هاوواتاییەوە پەتی و كوردانە بكرێت، بەڵكو نابێ بوار بدرێت وشەی بیانی، بخرێتە ناو زمانەكەمانەوە، ئەگەر هاوواتای هەبێت. 
ستانداربوونی زمان، یەكخستن و بە نەتەوەییبوونی زمان، هیچ نییە جگە لە هەبوونی زمانێك كە ئاماژەكانی نەتەوەییبوونی نەتەوە بگەیەنن. كورد بۆئەوەی دەریبخات، هەڵگری زمانی نەتەوەیی خۆیەتی، دەبێ زمانەكەی لە (ئەلفەوە تا یا)، هەڵگری وشە و دەربڕین و دەستەواژەی كوردی رەسەن و پەتی بێت، بەتایبەتیش ئەمە لە زمانی كوردیدا گرفتێك نییە، چونكە زمانێكی دەوڵەمەندە لە رووی هاوواتاییەوە، بە بەراورد لەگەڵ زمانەكانی دیكەی ئینگلیزی و عەرەبی. 
هاتنە ناوەوەی وشەی بیانی بۆ ناو زمانی نەتەوەیەك كە هێشتا ژێر دەستەیە و دەوڵەتێكی نەتەوەیی نییە، لە راستیدا مەترسییەكەی گەورەیە، بە ئاڕاستەی جێ لەقكردنی پەتیبوون و رەسەنیبوون و نەتەوەییبوونی زمان، بگرە لە زۆركاتدا، دەبێتە سەرچاوەی شێواندن و ئاڵۆزی خودی زمانەكەش، بەوەی كە نەتوانرێت لە رووی مانا و زاراوەییەوە، بەركار بكرێت. 
لێرەدا، نموونە بە وشەی (كۆرۆنا) دێنینەوە. لە سەروبەندی سەرهەڵدانی ئەم نەخۆشییە لە جیهاندا، وشەكە بووە بەشێك لە فەرهەنگی بەركاری زمان لە كوردستاندا، بەڵام ئەم وشەیە بە جۆرەها رێنووس دەنووسرا، وەك: (كۆرۆنا، كورۆنا، كۆرونا) یاخود (كەرەنتین، كرنتین، كۆرەنتین) ئەم وشەیە، كە ئاماژە بوو بۆ نەخۆشی (كۆڤید 19) لە رووی واتاوە، دیارە مەبەست نەخۆشییەكەیە، بەڵام لە رووی نووسین و هاتنە ناو فەرهەنگی كوردییەوە، سەرنج بدەن چ ئاڵۆزییەكی لە زماندا دروست كرد، كە رەنگدانەوەی بوونی وشەی بیانییە لە ناو زماندا. 
دەكرێ بە هەمانشێوە نموونە بە هەردوو وشەی (كەلتور) و (فەرهەنگ)یش بێنینەوە، گەرچی زۆرجار هاوواتا دەكرێن، بەڵام فەرهەنگ، بەرفراوانترە و كۆی کەلتور، بەها كۆمەڵایەتییەكان، زمان، نەریت، كەلەپوور و فۆلكلۆریش دەگرێتەوە. وشەی کەلتور، لە ناو زمانی كوردیدا بە چەندین شێوە دەنووسرێت چونكە ریشەی وشەكە لە كەڵچەری ئینگلیزی وەرگیراوە، ئەم وشەیە وشەیەكی كوردی نییە، هاتۆتە ناو زمانی كوردی بە چەندین شێوە دەنووسرێت وەك: (كەلتور، كەلەتور، كولتور، كوولتور، كوولتوور) چونكە لە بنەڕەتدا، وشەكە كوردی نییە و هاوواتای ناكرێت بە دیاری كراوی، بەڵام وشەی فەرهەنگ، یەك شێوازی نووسینی لە رووی رێنووسەوە هەیە و گرفتێكی نییە. لێرەوەش هەنگاوی یەكەمی هەر بە ستانداركردنێكی زمان، لە بژاركردنی لە وشەی بیانی، ساغكردنەوە و پەتیبوونی زمانەكە و گێڕانەوەی ریشە مێژووییەكانی بۆ سەر زمانی نەتەوەیی، دەست پێدەكات. 
ئەوانەی بڕوایان وایە، زۆر ئاسایە وەك چۆن زمانی فارسی و توركی و عەرەبی، تژییە لە وشەی بیانی، بەو شێوەیەش ئاساییە زمانی كوردی هەزارەها وشەی بیانی تێدا بێت و خەوشێك نییە، كەسانێكن هێشتا لە مانای زمانی ستاندار نەگەیشتوون، بە مانا سیاسیی و نەتەوەییەكەی، چونكە زمانی ستاندار، زمانێكە رەنگدانەوەی رەهەندی نەتەوەییانەی نەتەوەیە، زمانێكە لە رووی فەرهەنگ و زاراوەسازیی و هاوواتاییەوە، گوزارشت لە بوونی نەتەوە دەكات، كە دواجار هەر خودی ئەو زمانەشە، نەتەوەكان لە یەكتری جیا دەكاتەوە. بە پێچەوانەوە، بوونی وشەی بیانی لە زمانی ئێمەدا، ئاسایی نییە و مەترسییە بۆ سەر مانەوەی زمانەكەمان، چونكە ئێمە قەوارەیەكی سەربەخۆمان نییە، تا بتوانین پارێزگاری لە زمان، وەك شوناسێكی دیكەی نەتەوە بكەین و هاوكات زمانی كوردیش، خۆی زمانێكی دەوڵەمەندە لە رووی زاراوەیی و هاوواتاییەوە، ئیدی بۆ دەبێ وشەی بیانی لە زمانەكەماندا هەبێت؟ دواجار دەڵێم: جێگەی سەرنجە، لەم سەردەمەدا كەسانێك هەبن، بڕوایان وابێ پەتیبوونی زمان بایەخێكی نییە، بەڵام 105 ساڵ لەمەوبەر، ئینگلیزێك لە خەمی پەتیكردنی زمانی كوردی داوە و خەڵاتی ئەوانەی كردووە، كە تێكستیان بە زمانێكی  پەتی نووسیوە.

زمان یەكێكە لە دیارترین ئەو شوناسە فەرهەنگییەی نەتەوەیەك لە نەتەوەیەكی دیكە جیا دەكاتەوە