چۆمسكی و كتێبی «غەریزەی ئازادی»

نووسەر: احمد القاسمي
ئا: عەبدوڵڵا مەحمود زەنگنە


لەكتێبی»غەریزەی ئازادی چەند وتارێك لەبارەی ئانارشیزم و سروشتی مرۆڤەوە»نەئوم چۆمسكی فەیلەسوف و توێژەری زمان و زمانناسی ئەمریکی، دەیەوێت بزاوتێك دژی راگەیاندنی چەواشەكار پێكبێنێت و چاوەكانمان لەسەر دۆخی داگیركردنی عەقڵی و رۆحی مرۆڤی ئەم سەردەمە بكاتەوە، هانیشمان بدات بۆ سۆراخكردنی باشترین رێگەی ئازادبوون، كتێبەكەی كۆمەڵێك وتارە: پشتگیریكردنی ئازادی وتارەكانی پێكەوە دەبەستێتەوە.
بەسۆز و مەخابنێكی زۆرەوە، چۆمسكی دەگەڕێتەوە بۆ فەیلەسوفەكانی سەدەی 18 بەئامانجی روانین بۆ گۆشەنیگاو بۆچوونەكانیان لەبارەی ئازادییەوە، واتە قۆناغی مێژووی پێش بڵاوبوونەوەی سیستەمی سەرمایەداری و هەژموونی بەسەر زۆرینەی بوارەكانی ژیانی ئەوروپا. گەڕانەوەشی بۆ ئەو سەردەمەی فیكری خۆرئاوایی، لە سۆنگەی خواستیدایە بۆئەوەی ئازادبوونی رۆحی مرۆڤایەتی بكاتە بابەت و ئامانجی فەلسەفەكەی، چونكە دەزانێت (شیلنگ) وتوویەتی: (سەرەتا و كۆتایی فەلسەفە ئازادییە) هەروەك پێیشیوایە: مرۆڤ بۆئەوە لەدایكبووە کاربكات نەك تێڕامێنێت. وەك داواكارییەك بەوەی مرۆڤ فەلسەفە تەنها نەكەن بە بابەتی بیركردنەوەی باڵادەستانە، بەڵكو بۆ كارلێك لەگەڵ واقیعەكەیان و ئازادبوون لە كۆتەكانیان پشتیپێببەستن. لە فەلسەفەی رۆشنگەریی فەرەنسیشدا، دەڕوانێتە هۆشیاریی قووڵی رۆسۆ لە باسی(نایەكسانی) بەوەی كۆمەڵی مەدەنی كودەتایەكە دەوڵەمەندان دایانڕشتووە بۆ پارێزگاریكردن لە دەستكەوتە دزراوەكانیان، ئەویش لەڕێی دانانی یاسای دادگەریی و ئاشتییەوە كە هەمووان داوای پابەندبوون دەكەن پێیانەوە، ئەمەش رێگردەبێت لەوەی دەوڵەمەند و هەژاری رەشوڕووت شەو لەژێر پردەكەدا پێكەوە بخەون. 
بەوجۆرە بەهێز خرایە ژێر دەسەڵاتی لاواز و بۆ هەمیشە یاسای موڵكایەتی و نایەكسانی چەسپێنرا، ئەتككردنی شەرعییەتیش كرایە مافێكی تەواوی دژی ئازادی كە گەوهەری مرۆڤە، لەوێوە رۆسۆ دەگات بەوەی بڵێت:(ئەو دادوەرانەی بڕیاریاندا مناڵی كۆیلە بە كۆیلەیی لەدایك دەبێت، بەمانایەكی دی بڕیاردەدەن مرۆڤیش بە مرۆڤی لەدایك نەبووە). ئەم فەلسەفەیە بەهرەی بە(كانت) بەخشی ئەو گوتەیە رەتبكاتەوەو بڵێت:(هەندێ كەس بەجۆرێك لەدایك دەبن ئامادەی ئازادبوون نەبن) ئەگەر مرۆڤ(ئەم گریمانەیە) قبوڵبكات، هەرگیز ناتوانین ئازادی بەدەستبێنین، چونكە ئازادی ئەگەر هەر لەسەرەتاوە بەدەستنەهێنرێت، ناتوانین بگەینە قۆناغێكی پێگەیشتووی ئەوتۆ شایستەی ئازادی بین. كەواتە مرۆڤ دەبێ ئازاد بێت بۆئەوەی بزانێت چۆن ئازادانە و سوودبەخشانە هێزەكانی بەكاربێنێت. 
چۆمسكی لەبیركردنەوەی(فیلهلمدا فۆن هۆمبۆلت) لەبارەی تەڵزگەی ئازادییەوە شتی جێسەرنج دەبینێت، لای فیلهلم جگە لە خودی ئازادی هیچ شتێكیتر نییە بتوانێت بیرۆكەی ئازادی لە زەیندا بورووژێنێت، چونكە بەهۆی بوونی تەڵزگەیەكەوە لە هێزی ئاكاری و عەقڵیماندا نازانین چۆن ئازادانە رەفتار بكەین، تەنها بە خۆڕاهێنانیش لەسەر ئازادی و ئازادبوون دەتوانین ئەو تەڵزگەیە چارەسەر بكەین و هێزی ئاكاری و عەقڵییشمان بەرەو باڵاتر ببەین. بۆیە هەرشتێك لەڕێی بڕیاری ئازادانەی مرۆڤ خۆیەوە نەبێت و هەر بڕیار و فەرمانێكیشی لە دەرەوە بۆ بێت، ناچێتە كەینوونەیەوەو لەنێو سروشتی راستەقینەی مرۆڤدا بەنامۆیی دەمێنێتەوەو وزەیەكی مرۆیی بۆ ناهێنێت، بەڵكو لەنێو سیستەمێكی دژی مرۆڤبوونیدا بەشێوەیەكی میكانیكی بەدییدەهێنێت كە لەبواری كاردا رێز لەوكارە بەدیهێنراوە دەگرێت، بەڵام رێز لە بكەرەكەی ناگرێت كە مرۆڤە، ئەویش لە چوارچێوەی دەوڵەتێكدا وەك ئامێرێكی بەدیهێنانی ئامانجە هەڕەمەكییەكان دەڕوانێتە مرۆڤەكە، بەڵام خواستەكانی پشتگوێ دەخات.

چۆمسكی ئازادی بە غەریزەی خۆڕسكی مرۆڤ دادەنێت و دەڵێت، كۆتكردنی ئازادی دەستدرێژییە بۆسەر مرۆڤبوونی و لێكەوتەی خراپیشی لەسەر ئاستی ئاكاری و فەلسەفی و سیاسی دەبێت

پێش 1790خواستی بانگەشەكار بۆ ئازادی لە قۆناغی لیبراڵیزمی كلاسیكی و هەوڵدان بۆ دیموكراسیی راستەقینەدا داڕێژرا، بەڵام دوو درووشم لە درووشمەكانی ئەو سیستمە بەهاییە پێكدەدەن كە( یەكسانیی هەمووانە لەبەردەم یاسا و مافی مرۆڤ لە كۆنترۆڵكردنی خودی خۆیدا) ئەویش بەهۆكاری ئابووریی سەرمایەداریی گیرفانبڕین و دەبێتە هۆی ئەوەی هەردوو درووشمەكە یەكتری تێكبشكێنن، چونكە ئەوە ئابوورییە كاردەكاتە شمەك و وادەكات دەستوەردانی دەوڵەت ببێتە پێویستی بۆ پاراستنی بوونی مرۆڤایەتی و رێگرتنیش لە وێرانكردنی ژینگەی فیزیكی. بەمجۆرەیە شمەك ناتوانێت خودی خۆشی كۆنترۆڵ بكات و تەنانەت بڕیار لەوەش بدات ئاخۆ بخرێتەبازاڕەو چۆنیش بەكارببرێت، دواجار مرۆڤیش كۆنترۆڵكردنی خۆی لەدەستدەدات. ئەوەتا ئێستا ئێمە لەوسەردەمەداین كە سەرمایەداریی گیرفانبڕین سیستەمێكی پیشەسازیی ئاڵۆز و تەكنۆلۆژیایەكی پێشكەوتووی ئەوتۆی دروستكردووە، بواری بە رادەیەكی گونجاو دیموكراسی داوە، بەڵام دژی سروشتی مرۆڤ بووە، چونكە بێتوانایی لە تێگەیشتندا لە مرۆڤ لە دەرەوەی بازنەی كێبەركێ لەپێناوی كۆكردنەوەی ساماندا، خەڵكانێكی داهێزراوی دروستكردووە خەمی سەرەكییان كۆكردنەوەی دارایی و دەوڵەمەندبوونە، لەو پێناوەشدا ناچاریكردووە رادەست و ژێرباری رەتاندنی بازاڕ و دەسەڵاتە دەرەكییەكانیش بێت، ئەمەش وێناكردنێكی نائینسانییە و دەوڵەتی خۆشگوزەرانیی سەربازی و ئەمریكا مۆدێلێكی باشێتی و ناتوانێت وەڵامدەرەوەی پێویستییە راستەقینەكانی مرۆڤایەتی بێت. هاوكات لەگەڵ بیركردنەوە لە ئازادی، فەیلەسوفەكانی رۆشنگەری و سەردەمی لیبراڵیزمی كلاسیكییش، لەدەستپێك بە خودی ئازادییەوە(زمان)یان كرد بە بابەتی بیركردنەوەی فەلسەفی و پێیشیانوایە ئازادی، گوزارشت لە چییەتی مرۆڤ دەكات، ئەمەش هاوسەنگكردنی نێوان دوو بابەتی بیركردنەوە نییە، چونكە لەنێوانیاندا هێندە پەیوەستیی قووڵ هەیە، چۆمسكی بتوانێت سەرلەنوێ پرسەكە لەمیانەی وێناكردنی بەرهەمی نوێی زمانەوە بێنێتەوە مەیدان، چونكە گۆشەنیگا دیكارتیە تەقلیدییەكە، لەوباوەڕەدایە قسەكردن توانایەكی سروشتییە لە مرۆڤدا و بەهۆیەوەو بەكاریگەریی ژانری دیكەی دەرەكی، دەتوانین هەریەكە و بەشێوازی تایبەتی خۆمان بیرۆكە و هزروبیر بەرهەمبێنین، بەبێ ئەم رەهەندە خۆڕسكییەیش ناتوانین بیربكەینەوە. بەهەمانشێوە رۆسۆیش قسە لە بنەڕەتی زمان دەكات و دەیەوێت لە زمانەوە لە سروشتی مرۆڤ تێبگەین:(كاتێك مرۆڤ پێویستیی بەوەبوو قسەبكات بۆئەوەی فێری بیركردنەوەبێت، ئەوا زیاتر فێری ئەوەبوو بزانێت چۆن بۆ پەیبردن بە هونەری قسەكردن بیربكاتەوە) بۆیە بەلای مرۆڤەوە زەحمەتە لەبارەی هونەری بەردەوامی و پێكگەیشتنی ئەو هزروبیرانە و دانانی بنچینەیش بۆ لەیەكتێگەیشتنی عەقڵەكانەوە خەمڵاندنی گونجاوی هەبێت، بەڵام فیلهیلم پێیوابوو كردەی داهێنانی ئازادانە و بەردەوام بەزمان دەكرێت كە لە گۆڕانی بەردەوامدایە، تەنانەت تەئویلی خودی وشەكان لەسەروبەندی بەكارهێنانیاندا پەیوەندە بە تەئویلكردنێكی ئازادانەوە. وێڕای ئەوەش، پشتبەستەبێت بەسیستەمێك لەیاسای بەرهەمهێنەر لەنێو سروشتی مرۆڤدا، بۆیە عەقڵی فەلسەفەی رۆشنگەرییش دوو خەسڵەتی تایبەت بەخۆی هەبووە، یەكەم: دژی هەموو فۆرمەكانی سەركوتكردن و ستەمكاریی بووەو پێیوایە فۆرمی دەوڵەتی كۆمەڵی مەدەنیی ئەو سەردەمانە بەپشتبەستن بەناونیشانی نوێوە سەركوتكردنیان چەسپاندووە. دووەمیش: لەمیانەی توێژینەوە لە پرسە خۆڕسكییەكان و خاڵی هاوبەشەوە بۆ رەتكردنەوەی سەركوتكردن و ستەمكاری، لە سۆراخی گەوهەری مرۆڤدا بووە.
بۆیە دواجار چۆمسكی دەگات بەوەی بڵێت، مرۆڤایەتی  هیوایەكی نەماوە بەوەی سەرمایەداریی بكاتە سیستەمێكی مرۆڤدۆستی، لەهەمان كاتیشدا پێدەچێت متمانەی هەبێت بەوەی رۆژێك لە رۆژان مانگی سەرمایەداری ئاوادەبێت، چونكە مرۆڤ تەنها قوڕێك نییە چۆن بویسترێت بەوجۆرە بەكاریبێنن، مرۆڤ بونیادی عەقڵیی هاوبەندە بە رەهەندە كەلتورییە وەرگیراوەكەیەوەو دەوڵەتی ستەمكار و هاوكارانی ناتوانن لەخەون و هیواو پەرۆشیی بۆ ئازادیی رابگرن، هەروەك پرسیاریشی هەیە لەوەی دەكرێت مرۆڤ بگات بە سیستەمێكی سیاسیی و ئابووریی نوێ و گونجاو بە سروشتە مرۆییەكەی. 
چۆمسكی وادەبینێت زانستە كۆمەڵایەتی و رەفتارناسییە هاوچەرخەكان نەتوانن ئەو كارەی لەئەستۆبگرن، چونكە بێئاگان لە بونیادی خۆڕسكیی بۆماوەییان، ئەو بونیادەی تاكەڕێگەمانە بۆ گەیشتن بە سروشت و مۆركی عەقڵی مرۆڤ و پێویستییەكانی پێكهێنانی باشترین كۆمەڵگەی مرۆیی. بەلای چۆمسكییەوە زمان باشترین ئامرازە بۆ تێگەیشتن لە رەفتاری مرۆڤ، بەڵام بوونی ئازادی وەك غەریزەیەك لە مرۆڤدا چی دەگەێنێت؟ گەرچی پێناسەكردنی زانستییانەی غەریزە زەحمەتە، بەڵام دەوترێت كە: بریتییە لەو رەفتارە خۆڕسكانەی خاڵی هاوبەش، یان سروشتی هاوبەشی نێوان زیندەوەرانە بەگشتی، كە لەڕێی پەرچەكرداری خۆكردانەوە لەئاستی هەندێك وروژێنەری دیاریكراودا و میكانیكییانە كارلێك دەكەن، بەبێ ئەزموونی پێشوەخت یان راهێنان لەسەریان. بۆیە دەڵێت، زمان رۆڵی سەرەكیی هەیە لە توێژینەوە لە عەقڵی مرۆڤ بۆئەوەی لەڕێی دەرونناسی و كۆمەڵناسییەوە لەبەرهەمی ئەو عەقڵە بكۆڵنەوە. دواجار چۆمسكی كە ئازادی بە غەریزەی خۆڕسكی مرۆڤ دادەنێت و دەڵێت، كۆتكردنی ئازادی دەستدرێژییە بۆسەر مرۆڤبوونی و لێكەوتەی خراپیشی لەسەر ئاستی ئاكاری و فەلسەفی و سیاسی دەبێت.
سەرچاوە: العربي 21