رێگەكانی رۆماننووسین لە كچەی پرتەقاڵدا

محەمەد كوردۆ

 
״هەموو حەكایەتێك یاسای تایبەتی خۆی هەیە...بەڵێ‌، رەنگە هەر كتومت ئەو یاسایانە حەكایەتەكان لە یەك جودا بكاتەوە-ل110״. ئەمە یەكێك لە رستەكانی ناو رۆمانی (كچەی پرتەقاڵ)ە، كە (یۆستاین گاردەر) نووسیویەتی و (بەهرۆز حەسەن) كردوویەتی بە كوردی. بێگومان ئەو رستەیە تەنها رستەیەكی سادە نییە، راستە لە رۆمانەكەدا بە مەبەستێكی دی بەكارهاتووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەكرێت وەك ئاماژەیەكی (یۆستاین گاردەر) بیخوێنینەوە، كە بیەوێت بەو ئاماژەیە پێمان بڵێت: دەتوانن لە ناو ئەم رۆمانەدا، جگە لە گەڕان بە دوای كچەی پرتەقاڵدا، بە دوای ئەو یاسایانەشدا بگەڕێین كە حەكایەتەكان دروست دەكەن و لە یەكتریان جیا دەكەنەوە. لێرەوە من دوای ئەو ئاماژەیەی (گاردەر) دەكەوم و هەوڵ دەدەم چەند یاسایەكی ناو ئەم رۆمانە بدۆزمەوە كە دەكرێت نووسەر وەك جۆرێك لە مەتەڵ، یان راستتر، جۆرێك لە ئەفسون، بۆ خوێنەری دانابن. 
بەڵام بەر لەوەی دەست بە گەڕان بكەم، دەچمەوە سەر ئەو رستەیەی (گاردەر) و زاراوەی (یاسا) دەگۆڕم بە (رێگە) و (حەكایەت)یش دەكەم بە (رۆمان)، چونكە بە بڕوای من، (رێگە) لە (یاسا) گونجاوترە، هەستكردنێكی زیاتر بە ئازادیی، بە خوێنەر دەبەخشێت. (رۆمان)یش باڵاترین جۆری (حەكایەت)ە. واتە رستەكە بەم جۆرە لێدەكەم: (هەموو رۆمانێك رێگەی تایبەتی خۆی هەیە...بەڵێ‌، رەنگە هەر كتومت ئەو رێگەیانە، رۆمانەكان لە یەك جودا بكەنەوە). لێرەوە دەست بە گەڕان دەكەم و یەكەمین روونكردنەوەشم ئەوەیە كە پاش و پێشكردنی رێگەكان پەیوەندییان بە گرنگییانەوە نییە، بەڵكو پەیوەندییان بە جۆری چێژوەرگرتنی منەوە هەیە لە دۆزینەوەی ئەو رێگەیانە. پێمخۆشە ئەوەش بڵێم: ئەم خوێندنەوەیەی من، زیاتر لەوەی رەخنەیەكی ئەدەبی بێت لە سەر رۆمانێك، گەمەیەكی ئەدەبییە لە ناو رۆمانێكدا، چونكە بۆ هیچ یاسایەكی رۆماننووسین لە دەرەوەی (كچەی پرتەقاڵ) نەگەڕاومەتەوە و پشتم بە بیروڕا و بۆچوونی هیچ كەسێك نەبەستووە.

رێگەی یەكەم
 لە رۆماندا بۆئەوەی خۆمان و خوێنەریش پەرت نەكەین، پێویستمان بەوەیە كەسێك، یان مەسەلەیەكی تایبەت هەڵبژێرین و پەیامەكانمان لە رێی ئەوەوە بۆ خوێنەر بنێرین. مەرج نییە ئەو كەسە یان ئەو مەسەلەیە ئامانجی هەرە سەرەكی كارەكەمان بێت، بەڵام مەرجە لە بیرمان نەچێت ئێمە (بۆئەوەی خۆمان و خوێنەریش پەرت نەكەین) ئەومان هەڵبژاردووە لە رێیەوە كار بۆ ئامانجی هەرە سەرەكی بەرهەمەكەمان بكەین. دەتوانین ئەو كەسە، یان ئەو مەسەلەیە وەك ئەو ئامێرە ببینین كە لە ناو باخەكاندا دادەنرێت و بە چوار دەوری خۆیدا دەخولێتەوە و ئاو فڕێ‌ دەدات و دار و درەخت و گوڵەكان دەگەشێنێتەوە. ئەگەر ئامانجی هەرە سەرەكی ئێمە دار و درەخت و گوڵەكانیش بێت، نابێت بیرمان بچێت، ئێمە ئەو ئامێرەمان هەڵبژاردووە بۆ ئاودانیان. دەبێت ئاوەكە لە رێی ئەوەوە بە سەر دار و درەخت و گوڵەكاندا پەخش بكرێت، واتە دەبێت بەردەوام سەرنجمان لەسەر ئەو بێت و لە پێناوی ئەودا شتەكانی تر لە یاد بكەین: ״ئێمە لە ئێستاكەدا بە دوای دۆزینەوەی شوێنەواری كچەی پرتەقاڵەوەین، گرنگی بەو دەبەخشین و هەموو ئەم چیرۆكەش تەنها هەر دەربارەی ئەوە. لەبەرئەوە باشترە ئەمجارەیان هەمووشتێكی تر پشتگوێ‌ بخەین. خەتێك بەسەر هەموو خەڵكانی تری شارەكەدا دەهێنین. هەموو ئافرەتەكانی تر هەر زۆر بە ئاسانی دەخەینە ناو یەك قەوسی گەورەوە-ل69״. وەك دەبینین (گاردەر) دەڵێت: ״هەموو ئەم چیرۆكە تەنها هەر دەربارەی كچەی پرتەقاڵە، بەڵام لە راستییدا وا نییە، چیرۆكەكە دەربارەی زۆر شتی تریشە، تەنانەت هەندێكیان لە ئامانجە هەرە سەرەكییەكانی رۆمانەكەشن، بۆ نموونە ئەو پرسیارە فەلسەفییە گرنگانەی دەربارەی گەردوون و نهێنییەكانی، هەروەها دەربارەی لەدایكبوون و مردنی مرۆڤ، وروژێنراون. بەڵام ئەوەی دەستمان دەگرێت و دەمانباتە ناو ئەو شتانەوە چییە؟ بێگومان كچەی پرتەقاڵە״، واتە هەموو چیرۆكەكە دەربارەی كچەی پرتەقاڵ نییە، بەڵكو لە رێی ئەوەوەیە. یانی لەو باخەدا دار و درەخت و گوڵی زۆر هەن، بەڵام هەموویان لە رێی یەك ئامێرەوە ئاو دەدرێن، ئەگەر ئەو ئامێرە نەبێت هەموویان دەمرن، بۆیە پێویستە هەمیشە چاومان لە سەر ئەو ئامێرە بێت.

ئەم خوێندنەوەیەی من، زیاتر لەوەی رەخنەیەكی ئەدەبی بێت لە سەر رۆمانێك، گەمەیەكی ئەدەبییە لە ناو رۆمانێكدا، چونكە بۆ هیچ یاسایەكی رۆماننووسین لە دەرەوەی (كچەی پرتەقاڵ) نەگەڕاومەتەوە و پشتم بە بیروڕا و بۆچوونی هیچ كەسێك نەبەستووە

رێگەی دووەم
 لە رێگەی یەكەمدا باسی ئەوەمان كرد كە دەبێت بەردەوام چاومان لە سەر كەسێك یان مەسەلەیەك بێت، بەڵام بێگومان هەر ئەوە بەس نییە. پێویستە زۆر باش بزانین چاومان لە سەر كوێی ئەو كەسە، یان ئەو مەسەلەیە دەبێت؟ ئەگەر نەزانین كام بەشی چیرۆكی ئەو، بۆ خوێنەر جێی بایەخە، چۆن دەتوانین وا بكەین خوێنەر تا كۆتایی لەگەڵمان بێت؟: ״جۆرج، لەم چیرۆكەدا تەنها یەك خەتی سوور هەیە، ئەویش ئەو چەند جارەیە كە بە راستی ئەو كچەی پرتەقاڵی پڕ نهێنییەم تێدا بینی. بێمانایە بێم و هەموو ئەو كەڕەتانەی كە نەمبینی باسبكەم و بیانكەمە شتێكی گەورە. هەروەك ئەوە وایە، چیرۆكێكی بێسوود لەسەر ئەو هەموو كاغەزی یانسیبانە بهۆنیتەوە كە دەرنەچوون. تۆ هەرگیز چیرۆكێكی ئاوهات بیستووە؟ قەت لە رۆژنامەیەكدا یان لە گۆڤارێكی حەفتانەدا وتارێكت دەربارەی پیاوێك خوێندۆتەوە كە یانسیبی بۆ دەرنەچووبێت؟-ل68-69״. 

رێگەی سێیەم
دەبێت نووسەر ئەوەی لە بیرنەچێت كە ئەو بۆ مرۆڤێكی دیاریكراو، لە دۆخێكی دیاریكراودا نانووسێت، تەنانەت بۆ یەك سەردەمیش نانووسێت، لەبەرئەوە دەبێت كارێك بكات بەرهەمەكانی بتوانن هەم لە دۆخە جیاوازەكانی یەك مرۆڤدا بژین و هەمیش لە سەردەم و كاتی جیاوازدا توانای ژیانیان هەبێت. ئەوەتا (گاردەر) لە جێیەكدا لە سەرزمانی (یان ئۆلاو)وە بە (جۆرج) دەڵێت: ״وا بزانم هەر لە سەرەتاوە هەڵەیەكم كرد و قسەم بۆ كوڕێكی بچکۆلە دەكرد، كە خۆم لەو بڕوایەدام باش بیناسم، بەڵام خۆ تۆ چیتر لە كاتی خوێندنەوەی ئەم دێڕانەدا هێندە چكۆلە نیت. تۆ چیتر ئەو كوڕە بچكۆلە قژ زەردە خاوە نیت-ل21״. بەڵگەیەكی دیکە بۆ ئەم راستییە، ئەوەیە كە (گاردەر) خۆی لەم رۆمانەدا دوو سەردەمی جیاوازی ئاوێتەی یەكتری كردووە، سەردەمی (یان ئۆلاو) و سەردەمی (جۆرج)ی كوڕی. 

ئەم رۆمانە تەنها دەربارەی كچەی پرتەقاڵ نییە، بەڵکو دەربارەی زۆر شتی تریشە، تەنانەت هەندێكیان لە ئامانجە هەرە سەرەكییەكانی رۆمانەكەشن، بۆ نموونە ئەو پرسیارە فەلسەفییە گرنگانەی دەربارەی گەردوون و نهێنییەكانی، هەروەها دەربارەی لەدایكبوون و مردنی مرۆڤ، وروژێنراون

رێگەی چوارەم
هەم نووسەر خۆی ئەو كاتەی لە رۆماندا هەیەتی دیاریكراوە، هەم خوێنەر لە وەختی خوێندنەوەی رۆماندا ئامادە نییە لە بەخشینی كاتی خۆی، دەستبڵاویی زۆر بكات. لە بەرئەوە پێویستە: كاتێک‌ نووسەر شتێكی گرنگ، یان تەواوكەر، یان چێژبەخشی نەبوو بۆ گوتن، بێدەنگ بێت. پێویستە ئەو بەشانە بپەڕێنێت كە هیچێك ناخەنە سەر كارەكەی: ״هێندە كاتێكی زۆرم لەبەر دەستدا نییە كوڕەكەم، بەڵام هەر لەبەرئەوە نییە كە دەمەوێت چەند حەفتەیەك بپەڕێنم، بەڵكو لەبەرئەوەشە كە لەو ماوەیەدا هیچێكی وام لا نییە كە بۆتی باس بكەم-ل102״. 
رێگەی پێنجەم
 پێویستە نووسەر پاڵەوانەكانی خۆی زۆر بە باشی بناسێت، چونكە بێگومان كاتێک‌ كەسێك بە باشی ناناسین، ناشتوانین بە باشی بە خەڵكی بناسێنین: ״رەنگە ئا لێرەدا لە كاتی خۆیدا بێت كە كەسایەتییەكانی ناو ئەم چیرۆكەتان پێبناسێنم. پێمخۆشە لە دایكمەوە دەستپێبكەم، چونكە لە هەموویان باشترێكی دەناسم-ل89-90״. 

رێگەی شەشەم
״من دڵنیام كە ئێستاكە تۆ لەگەڵ ریتم و لۆجیكی ئەم چیرۆكەدا راهاتوویت-ل101״، ئەمە یانی چی؟ یانی دەبێت هەموو رۆمانێك، هەم ریتمێكی تایبەت بە خۆی، هەمیش لۆجیكێكی تایبەت بە خۆی هەبێت، بێگومان دەكرێت تێگەیشتنی نووسەرەكان بۆ ریتم و لۆجیك لە رۆماندا، جیاواز بێت، بەڵام ناكرێت بە هیوای سەركەوتنی رۆمانێك بن، كە ریتم و لۆجیكی تایبەت بە خۆی نەبێت.   

رێگەی حەوتەم
 رۆمان، كە تا رادەیەكی زۆر پشت بە خەیاڵ و فەنتازیا دەبەستێت، دەبێت خۆی لەو پرسیارانە ببوێرێت كە لە بەهای (جادووی دڵڕفێنی خەیاڵ) كەم دەكەنەوە. ״جۆرج، تۆ لەوە تێدەگەیت؟ بۆچی دەبوایە سەندریلا پێش سەعات دوانزەی شەو هۆڵی سەمای كۆشكەكە جێ بهێڵێت و بگاتەوە ماڵەوە؟ من خۆم نازانم بۆ؟ بە دڵنیاییەوە سەندرێلاش نەیدەزانی بۆ دەبووایە بەو شێوەیە بوایە، بەڵام ئەگەر خۆمان بخەینە ناو جادوویەكی دڵڕفێنی دونیای خەیاڵاتەوە، ئەوە بۆمان نییە ئەو جۆرە پرسیارانە بوروژێنین-ل110״.

رێگەی هەشتەم
دەبێت نووسەر لە ناسینەوە و خوێندنەوەی نیشانەكاندا زۆر ورد و بەتوانا و بە سەلیقە بێت، ئەگینا ناتوانێت كار لە سەر شتە وردەكان بكات، خۆ ئەگەر كاریشیان لەسەر بكات سەركەوتوو نابێت، چونكە بەشێك لەو ئەفسونەی لە زۆرێك لە رۆمانە سەركەوتووەكاندا هەیە بۆ ناسینەوە و خوێندنەوەی زیرەكانەی نیشانەكان دەگەڕێتەوە: ״هەمیشە دەستێكی باڵام لە خوێندنەوەی نیشانەكاندا هەبووە-ل104״. 

رێگەی نۆیەم
 ״فێرۆنیكا فێری كردم كە بە چاوێكی تیژەوە تەماشای وردەكارییە جوانەكانی سروشت بكەم-ل157״، واتە جگە لە ناسینەوە و خوێندنەوەی نیشانەكان، پێویستە نووسەر چاویشی تیژ بێت و بە وردی لە جوانییەكانی سروشت بڕوانێت، چونكە ئەگەر وا نەكات ناتوانێت ״جیهان وەك ئەفسانەیەكی سەرسوڕهێنەر-ل157״ ببینێت. كە نەشیتوانی ئەو كارە بكات، بێگومان ناتوانێت وەك پێویست خوێنەر دوچاری سەرسوڕمان بكات. 

رێگەی دەیەم
 ״باوكم هەڵی نەدەخەڵەتاندم...رەنگە هەمووشتێكی باس نەكردبێت، بەڵام هەموو ئەو شتانەی كە نوسیبوونی راستبوون-ل126״. یانی پێویست نییە نووسەر هەمووشتێك بڵێت، كە هەرگیز ناشتوانێت هەمووشتێك بڵێت، بەڵام پێویستە هەموو ئەوەی دەیڵێت، راست بێت. بێگومان راست بە مانای واقیعی نا، بەڵكو بە مانای ئەو ریتم و لۆجیكە تایبەتەی كە لە هەر رۆمانێكدا هەیە.