كاریگەريی هەڵوێستی رۆشنبیران لەسەر ژیانیان

ئا/ بەختیار سەعید

(1-2)

دەستەواژەی «رۆشنبیرانــــی شەهید» لەم نووسینەدا، بــەمەبەستی ئــــاماژەدان بە رۆشـــنبیران، نووســـەران، شـــــاعیران، بیرمەندان و هونەرمەندان، یان ئەکادیمییەکان بەکارهاتووە، کـــە لە پێـناو بیرۆکە و هەڵوێستەکانیاندا، یان بەهۆی داکۆکیکردنیان لە ئازادیی، دادپەروەریی، مافەکانی مرۆڤ، یان بەرەنگاربوونــــەوەیی داگیـــــرکاریی و دیکتاتۆرییەت، ژیانی خۆیان بەخت کردووە.
 ئەوان نوێنەرایەتی سومبول و هێماکانی خەباتی فیکریی دەکەن، هێزی وشە لە بەرامبەر توندوتیژییدا نیشان دەدەن، ئیلهامبەخشن بۆ نەوەکانی داهاتوو، بــــــۆ بەردەوامبوون لەسەر رێگای ئازادیی و رۆشنگەریی. ئەوان ئەو جوامێرانەن کــــە بیر و کردار، قەڵەم و هەڵوێستیان تێکەڵ کردووە و بەهۆی ئازادانە دەربڕینـــــی بۆچوونەکانیان، رەتکردنەوەی دەسەڵاتە ستەمکارەکان و بەرگرییکردن لە دۆزی گەلەکەیان، شەهید كراون، یان بەشێك لە شاعیران و هونەرمەندان و بیرمەندان (دوورخراونەتەوە-نەفی كراون) و رووبەڕووی ئەشكەنجە و زیندان كراونەتەوە و ژیانیان پڕبووە لە مەترسیی و ئەوانیش دەكرێت وەكو شەهیدێكی زیندوو ناویان بهێنرێت.
 هەربۆیە لێرەدا وەكو رێزلێنانێك لە شەهیدەكان و شەهیدە زیندووەكان لەم قۆناغەدا بەشێكیان بەسەربكەینەوە و رێزیان لێ بنێین كە هیوادارم لە داهاتوودا قۆناغی دووەمیش ئامادەبکەم.
رۆشنبیرانی عەرەبی
- فەرەج فۆدە (میسر)
کە نووسەر و بیرمەندێکی عیلمانی بوو، ساڵی 1992 لەلایەن توندڕەوەکانەوە تیرۆرکرا، بە هۆی هەڵوێستەکانی لە دژی توندڕەویی ئایینی.
رۆشنبیرانی تورك
- نازم حیکمەت:
شاعیرێکی شۆڕشگێڕە کە دوای ماوەیەکی زۆر لە سەرکوتکردن لە دەربەدەریدا کۆچی دواییکرد، نموونەی رۆشنبیرێک کە لەسەر بیر و باوەڕەکانی گۆشەگیر کرابوو.
یەکەمەکان:
یەکەم: رۆشنبیرانی شەهید لە سەرانسەری جیهاندا:
1 - فێدریکۆ گارسیا لۆرکا – ئیسپانیا 
شاعیر و شانۆنامەنووسێکی دیاری ئیسپانی-یە، لە ساڵی   1936 لەلایەن هێزەکانی فرانکۆوە تیرۆرکرا، بەهۆی بیرۆکە و هەڵوێستی پێشکەوتنخوازانەی لەسەر شەڕی ناوخۆو بە یەکێک لە شاعیرە گەورەکانی سەدەی بیستەم دادەنرێت.
 2 - ڤیکتۆر جارا – شیلی
 گۆرانیبێژو شاعیرو شانۆنامەنووسی چەپ، ئەشکەنجە دراوە و بە شێوەیەکی دڕندانە کوژراوە، دوای کودەتاکەی پینۆشێ لە ساڵی  1973، دەنگی ئەو وەک هێمای بەرخۆدان لە ئەمریکای لاتین ماوەتەوە.
3 - ژان پۆڵ سارتەر – فەرەنسا
(سارتەر نەکوژراوە، بەڵام لە چەندین هەوڵی تیرۆكردن رزگاری بووە)، بیرمەند و فەیلەسوفێکە، هەرچەندە نەکوژراوە، بەڵام بەهۆی هەڵوێستە سیاسییەکانییەوە زیانێکی زۆری بەرکەوتووە.
  دووەم: رۆشنبیرانی شەهیدی کوردستان:
1 - عەبدولڕەحمان قەسملۆ – رۆژهەڵاتی
 کوردستان: 
سیاسەتمەدار و بیرمەند، ساڵی 1989 لە ڤیەننا لە کاتی دانوستان لەگەڵ  ئێران تیرۆرکرا، بیرمەندێکی دیار بوو کە بە دیالۆگ و سیاسەت داکۆکی لە ئاشتی و مافە نەتەوەییەکانی کورد دەکرد.
 2 - فایەق بێکەس – شاعیری کورد.
لە هەشتاکانی سەدەی رابردوودا لە بارودۆخێکی پڕ لە نهێنیدا کۆچی دواییکردووە، پێدەچێت رۆڵی هەبووبێت لە ئاشکراکردنی پراکتیکەکانی رژێمی بەعس.

3 - شێرکۆ بێکەس:
یەکێکە لە گەورەترین شاعیر و رۆشنبیرانی کوردی سەردەمی هاوچەرخ و کەسایەتییەک کە ناتوانرێت لەکاتی باسکردنی رۆشنبیرانی کورد کە گیانی خۆیان لەپێناو ئازادیی و شیعر و داهێناندا بەختکردووە، ناوی نەهێنرێت، شێرکۆ بێکەس تیرۆر نەکرا، بەڵام هەموو ژیانی پڕ بوو لە ململانێی فیکری و ئەدەبی و سیاسی و وای کرد کە «رۆشنبیرێکی شەهید»ی سیمبولی بێت، چونکە:بە هۆی شیعرەکانی ئیدانەکردنی دیکتاتۆری عیراقی، چەندینجار دەربەدەر کراوە ، لەلایەن رژێمی بەعسەوە گۆشەگیری کراوە.  شیعرەکانی نوێنەرایەتی دەنگێکی بەهێزیان دەکرد بۆ کورد و شۆڕش و ئازادی، دەنگی ئەو یەکێک بوو لە بەهێزترین دەنگەکان لە بەرگریکردن لە دۆزی کورد لە رێگەی فەرهەنگ و وشەوە، ئەو « دەنگی شاخ و ئازادیی بوو».
4 - قادر كابان: هونەرمەندی شەهید
هونەرمەند(عەبدولقادر جەلال مەحمود) ناسراو بە قادر كابان، هونەرمەندێکی بەناوبانگی خەڵکی شاری سلێمانییە، ساڵی 1937 لە گەڕەکی مەڵکەندی لەدایکبووە و لە ساڵی 1960وە دەستی بە گۆرانیی وتن كردووە، خاوەنی دەنگێكی بەسۆز بوو، بەهۆی گۆرانییە کاریگەرەکانیەوە ناوبانگی دەرکرد بوو، لە 28ی شوبات 1981 لەلایەن رژێمی بەعسەوە دەستگیر کرا و شەهیدیان کرد، (قادر كابان) بەهۆی دەنگی ئەفسوناویی و گۆرانییەکانیەوە، بە شێوەیەکی تایبەتی لە دڵی خەڵکدا ماوە و ناوبانگێکی هەمیشەیی بەدەستهێناوە، هونەرمەندانی تر و رۆشنبیران بەڕێز و ستایشەوە باسی دەکەن
5 - نالی شاعیر
نالی(مەلا خدر شاوەیسی) شاعێرێکی بەناوبانگ و پێشەنگی ئەدەبی کوردیی ناوەندی بوو، کە لە سەدەی 19ەدا ژیاوە، دەنگی شیعرەکانی بەهۆ زيرەکیی فەرهەنگی و رۆشنبیرییەوە هێشتا لە دڵی خەڵکدا ماوە، نالی لە ساڵی 1800 لە گوندی «خاک وخۆڵ» لە شارەزوور لەدایکبووە، خوێندکارێکی فەرهەنگیی و ئاینیی بەهێز بوو، بە تایبەتی لە نەحو، سەرف، و فەلەک، بە زمانی کوردی، فارسی، تورکی و عەرەبییدا. نالی لەدوای جێهێشتنی شاری سلێمانی روودەكاتە توركیا و هەر لەوێ لە ساڵی 1856 لە ئەستەمبوول كۆچی دوایی دەكات، زۆرێک لە لێکۆڵەران، نالی بە یەکێکە لە سەرەکیترین پێشەنگانی ئەدەبی کوردی دادەنێن.
6 - شێخ مارف بەرزنجی
( شێخ مارف بەرزنجی ) شاعیر، چیرۆکنووس، رەخنەگر و تێکۆشەری نیشتمانیی، لە ساڵی 1921 لە ناحیەی (قادرکەرەم) لە باشووری کوردستان لەدایکبووە و لە 23ی حوزەیرانی 1963 لە کەرکووک شەهید کرا.
(شێخ مارف بەرزنجی) خوێندنی ئامادەیی و کۆلیژی مافی لە بەغدا تەواو کردووە و بڕوانامەی یاسای بەدەستهێناوە، وەكو پارێزەر و رۆژنامەنووس و نووسەر کاری کردووە و كارە ئەدەبییەكانی پێكهاتوون لە: چیرۆکەکانی وەک «ئاواز و کەباب»، «گای پیرۆز»، «شەتڵ»، و «جەژنێکی شادی» کە لە گۆڤارە کوردییەکاندا بڵاوکراونەتەوە، رەخنە و لێکۆڵینەوەی ئەدەبی نووسیووە، بە تایبەتی لە بواری شانۆ و وێژەی نوێ.  (شێخ مارف بەرزنجی) ئەندامی چالاکی حزبی هیوا و دواتر حزبی شیوعی عیراق بوو، بە سکرتێری ئاشتیخوازانی پارێزگای کەرکووک هەڵبژێردرا، بەهۆی چالاکیی سیاسی و نیشتمانییەوە لە ساڵی 1959 بە فەرمانی دادگای عورفی بە حوکمی لەسێدارەدان حوکم درا و لە 1963 فەرمانەکە جێبەجێکرا.
7 - شەهید مەلا عەلی
 یەکێکە لە شاعیرانی خەباتگێڕی کوردستان، کە ژیانی لەناو شۆڕش و خەباتی نیشتمانییدا بەسەربردووە ، ساڵی 1953 لە گوندی بەربەردی ناحیەی ماوەت لە شارباژێڕ لەدایکبوو، خوێندنی سەرەتایی و ئامادەیی لە سلێمانی تەواو کردوە و چووەتە بەشی کوردی زانکۆی سلێمانی، بەهۆی چالاکیی سیاسی و پەیوەندیی بە یەکێتی و کۆمەڵەوە، لە ساڵی 1977 بووە بە پێشمەرگە، لە ساڵی 1979 لە شەڕێکدا بریندار بووە و دەستگیر کراوە، لە رۆژی 23ی تەممووزی 1979 لەتەمەنی 26 ساڵیدا لەسێدارە دراوە، شەهید مەلا عەلی خاوەنی دیوانێكی شیعرییە بە ناوی «شیعر و هەڵوێست» لە ساڵی 2011 چاپکراوە، شیعرەکانی لە زیندان نووسیوون و تابڵێیت کاریگەر و پڕ لە ورەی بەرزی شۆڕشگێڕێکی راستەقینەی کوردەوارین.
8 - شەهید جەمیل رەنجبەر
  ناوی تەواوی (جەمیل ساڵح عەزیز)ە و شاعیر، مامۆستا، پێشمەرگە و رووناکبیرێکی کوردە، کە ژیانی بە نووسین و خەبات و نیشتمان پەروەريی رەنگڕێژ کردووە. خوێندنی سەرەتایی و ناوەنديی لە شاری هەولێر تەواو کردوە و دەرچووی خانەی مامۆستایان بووە،  لە تەمەنی 18 ساڵییەوە دەستی بە نووسینی شیعر کردووە. ئەم نووسەرە  لە ساڵی 1948 لە گوندی گۆمەگڕووی پارێزگای هەولێر لەدایکبووە. شیعرەکانی بە ناوی «دیوانی جەمیل رەنجبەر» چاپ کراوە.
 رێکەوتی 18ی تشرینی دووەمی 1980  لە تەمەنی 32 ساڵیدا، لە نزیک گوندی پیرانەڕەش لە ناوچەی سەنگەسەر، لە هێرشی فڕۆکەی رژێمی بەعسدا خۆی و چەند پێشمەرگەیەك شەهید دەبن.

9 - دلشاد مەریوانی
 دلشاد محەممەد ئەمین فەتاحی مەریوانی، ناسراو بە (دڵشاد مەریوانی) شاعیر، نووسەر، مامۆستا، ئەکتەر، رۆژنامەوان و رووناکبیرێکی کوردە، بەهۆی خەباتی نیشتمانیی و فێرکردنی ئەلفوبێی لاتینی بە گەنجانی کورد لە سێدارە دراوە. شاعیر  28ی ئازاری 1947 لە شاری سلێمانی لەدایكبووە، ساڵی 1972 بەشی زمانی کوردی لە زانکۆی بەغدا تەواوكردووە و مامۆستای زمانی کوردی بووە لە قوتابخانەی سەرچنار، ئەلفوبێی لاتینی فێری خوێندکارەکانی کردووە.
 شاعیر و نووسەر دڵشاد مەریوانی، بەشداری کردووە لە شانۆ و فیلمی بەڵگەنامەییدا، وەک ئەکتەر و رێژیسۆر. کتێبەکانیشـــــــی ئــــــەمانەن: «سەمفۆنیای وەنەوشە»، «دێر یاسین»، «بەپەنجەکانم دەتبینم» و «پەلکە زێڕینەش نامۆ مەکەن» و ...هتد. لە رێکەوتی 13ی ئازاری 1989 لە بەغدا، لەلایەن رژێمی بەعسەوە شەهیدكراوە.
 -10 مەلا جەمیل رۆژبەیانی
 محەمەد جەمیل مەلا ئەحمەدی رۆژبەیانی، ناسراو بە مەلا جەمیل رۆژبەیانی، لەساڵی 1931 لە گوندی فەرقان-ی ناوچەی قەرە حەسەن-ی شاری كەركوك لەدایكبووەو زمانەكانی كوردی و عەرەبی و فارسی و توركی زانیووە، یەکێکە لە نووسەران، مێژوونووسان، و ڕووناکبیرانی کوردی سەردەمی نوێ، کە بە ناوی «شەهیدی قەڵەم» ناسراوە بەهۆی خەباتی فکری، سیاسی، و ئەدەبییەکانی.
مەلا جەمیل ژمارەیەك كتێبی گرنگی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی عەرەبی كە تایبەتمەندیی خۆیان هەیە لەوانە:(شەرەفنامەی شەرەفخان بۆ زمانی عەرەبی، مێژووی سلێمانیی ئەمین زەکی بەگ، یاداشتەکانی (رەفیق حیلمی)، خاوەنی نووسینی چەندین وتار و بابەت لەسەر مێژووی کورد، زمان و نەتەوەیەتی، بەشداری لە رۆژنامە و گۆڤارەکانی سەردەمی خۆی، وەک «دەنگی گێتی تازە»، «صوت الاکراد»، و «الاھالی»دا كردووە.
لە ساڵی 1964–1979 کە لە ئێران بووە، وەک نووسەر و وەرگێڕ لە بەشی کوردی رادیۆی تاران، بەشداریی لە کۆبوونەوەیەکی نێودەوڵەتی لە یەکێتی سۆڤیەت و گفتوگۆیەکی توندی لەگەڵ خرۆشۆفی سەرۆکی ئەوکات كردووە، لە 27ی ئاداری 2001، لە تەمەنی 88 ساڵیدا لە شاری بەغدا، لەلایەن چەکدارانی نەناسراوەوە تیرۆر کرا.
-11 مەولانا خالیدی نەقشبەندی
  (محەمەد خالید کوڕی ئەحمەد ئاغا) ناسـراو بــە مەولانا خالیدی نەقشــــبەندی، یەکێکە لە زانایانی گەورەی کورد و دامەزرێنەری تەریقەی نەقشبەندی خالیدی، کە بە ناوی خالید بەغدادیش ناسراوە،  مەولانا لەدایکبووی7ی حوزەیرانی 1779، لە قەرەداغی کوردستان، خوێندنی ئاینی و زانستی لە سلێمانی، سنە، و بەغدا تەواوكردووە. فێری تەسەوف و تەریقەتی نەقشبەندی بووە لەسەر دەستی شا عەبدوڵڵا دیھلەوی لە ھیندستان.
 دوای گەڕانەوەی لە ھیندستان، دەستی بە رێبەریی تەریقەتی نەقشبەندی کردووە و دامەزراندنی رێبازی خالیدی، کە بە شێوەیەکی نوێ تەسەوفی و رۆحی پەخشکرد، بەشداریکرد لە فێرکردنی زانایان و موریدانی زۆر لە کوردستان، عیراق، سوریا، و تورکیا، نووسینی چەندین پەرتووک بــــە زمانی فارسی و عەرەبـــی، لەوانـــە: دیوانی شیعر (پڕ لە عەشق و تەسەوف)، (مکتوبات)، (نامەی رۆحی و فکری بۆ موریدان)، نامیلکەی (زیکری نەقشبەندی) و (فرائد الفوائد فی العقائد). رۆژی 8ی تەمموزی 1827، لە شام كۆچی دواییكردووە و لە گۆڕستانی قاسیۆن، کە بە ناوی «زیارەتگای سەید خالیدی کوردی» ناسراوە، بە خاك سپێردراوە.
-12 كامەران موكری
 محەمەد ئەحمەد تەها، ناسراو بە (كامەران موكری) شاعیر، چیرۆکنووس، مامۆستا و رووناکبیرێکی نیشتمانپەروەرە، بە شەهید ناسراوە بەهۆی خەباتی ئەدەبی و سیاسییەکانی. ساڵی   1929  لە گەڕەکی دەرگەزێن -ی شاری سلێمانی لەدایكبووە، خوێندنی ئامادەیی تەواو کردوە، بەڵام بەهۆی چالاکیی سیاسی خوێندنی زانکۆیی تەواو نەکردووە و لە ساڵی 1949، بۆ ماوەی نزیکەی شەش ساڵ لە بەندیخانەیەکی عیراق زیندانی كراوە. لە ساڵی 1954وە ناوی (کامەران)ی هەڵبژارد کە نازناوی شاعیرییەکەی بووە و بەرهەمەكانی لەژێر ناوی (كامەران موكری)دا چاپ و بڵاوكردۆتەوە، بەرهەمەکانی ئەمانەن: (ئاشتی (1954)، دیاریی (1957)، ئاگر و ژیلە (1958)، گوڵاڵە سوورە (1959)، ئاوات و رەنج (1968)، زەبری هۆنراوە (1971).
شاعیر یەكێك بووە لە پێشڕەوانی زۆربەی خۆپیشاندانەكانی شاری سلێمانی و بەشداری کردووە لە خۆپیشاندانەکانی سلێمانی دژی پەیمانی پۆرتسمۆس و وتاری بە دەنگی بڵند خوێندەوەتەوە، هەر ئەویش بووە بۆ یەکەمجار وتوویەتی: «ئەی جەماوەری بەشەرفی شاری ھەڵمەت و قوربانی!»، كامەران موكری مامۆستای زمانی کوردی بوو لە زانکۆی سلێمانی و دواتر لە زانکۆی سەلاحەدین. 
 رۆژی 7ی کانوونی یەکەمی 1986، لە شاری هەولێر ماڵئاوایی لە ژیان كرد و لە گۆڕستانی سەیوان لە شاری سلێمانی بە خاك سپێردرا.