ئا: سەردار ئەکرم
وەرگێڕانی: د.لیسا
سەرەتای ژیان و شانۆیی ستەم دیدەکان
ئاوگوستۆ بواڵ، لە ساڵی 1931 لە ریۆ دێ جین ریۆ لە دایک بووە. لە سەرەتای ژیانیدا وەک شانۆکارێکی کلاسیکی کارەکانی دەکرد، بەڵام لە شەستەکانی سەدەی بیستەمدا، بەهۆی دیکتاتۆرییەتی سەربازیی لە بەرازیل، ئەو بەرەو تیۆرییەکی شۆڕشگێڕانە لەبواری شانۆدا هەنگاو دەنێت.
لەم کاتەدا، بواڵ کتێبی Theatre of the Oppressed (شانۆیی ستەم دیدەکان)ی نووسی، لەسەر بنەمای فەلسەفەی پاولو فریر (کە کاری لەسەر هۆشیاریی و ئازادیی کردووە) دامەزراوە. ئەم شانۆیە بە مەبەستی ئەوە بوو خەڵک لە کاتی نمایشەکاندا تەنها بینەر نەبن، بەڵکو بەشداریی بکەن و کێشە کۆمەڵایەتییەکانی خۆیان پیشان بدەن و چارەسەری بکەن.
دوورخستنەوە و گەڕانەوە:
ساڵی 1971، بواڵ لەلایەن حکومەتی سەربازیی بەرازیلەوە دەستگیرکرا، ئەشکەنجە درا و دواتر دوورخرایەوە بۆ ئەرژەنتین و پاشان بۆ ئەورووپا. لە ماوەی دوورخرانەوەیدا، ئەو تیۆرییەکانی خۆی لە وڵاتانی دیکە پەرەپێدا، بە تایبەتی لە فەرەنسا کە زۆر لەسەر شانۆی فۆرۆم (Forum Theatre) کاری کرد.
لە ساڵی 1986، پاش کۆتاییهاتنی دیکتاتۆرییەت، بواڵ گەڕایەوە بەرازیل و بەردەوام بوو لە کاری شانۆیی، بەڵام ئەمجارە بە فۆرمێکی نوێ، کە چۆن شانۆ دەتوانێت ببێتە ئامرازێک بۆ گۆڕینی یاسا و سیستەمی سیاسی.
ئەوەی دەمەوێت سەرنجی بخمەسەر، کتێبی Legislative Theatre (شانۆیی یاسادانان)ە لە نووسینی ئاوگوستۆ بواڵ، کە لە ساڵی 1998دا بڵاوکراوەتەوە بە زمانی ئینگلیزی (لە پۆرتوگالییەوە وەرگێڕدراوە)و سەرچاوەی سەرەکیی ئەم کارە لە ئەزموونی کەسیی بواڵ-ەوە وەک شانۆکار و سیاسەتمەدار لە بەرازیل، هاتووە. بۆ تێگەیشتن لە مێژووی ئەم کتێبە، پێویستە کەمێک بگەڕێینەوە بۆ پاشخانی ژیانی بواڵ و چۆنیەتی گەشەکردنی ئایدیاکانی.
کتێبی Legislative Theatre (شانۆیی یاسادانان) لە نووسینی ئاوگوستۆ بواڵە، یەکێکە لە کارە بەناوبانگەکانی ئەم شانۆکار و تیۆریزانەی بەرازیل، کە زیاتر بە دروستکردنی «شانۆیی ستەمدیدەکان ناسراوە. ئەم کتێبە باسی شێوازێکی نوێ و شۆڕشگێڕانەی شانۆ دەکات، کە بواڵ لە کاتی وەرگرتنی پۆستی سیاسیدا لە شاری ریۆ دیجین ریۆ بەرازیل، پەرەی پێداوە، لە نێوان ساڵەکانی 1993 و 1996دا کاتێک وەک ئەندامێکی ئەنجومەنی شارەوانی (Vereador) کاری کردووە.
لەم کتێبەدا، بواڵ شێوازێک لە شانۆ دەکات بە ناوی «شانۆیی یاسادانان» کە لەسەر بنەمای «شانۆی فۆرۆم» Forum Theatre دامەزراوە. ئەم شێوازە شانۆییە بەکاردێت بۆ ئەوەی خەڵک بەشدارییەکی راستەوخۆ لە پرۆسەی سیاسی و یاساداناندا بکەن. ئامانج ئەوەیە هاووڵاتیان بتوانن دەنگی خۆیان بگەیەنن و کێشەکانی کۆمەڵگە بە شێوەیەکی دراماتیکی پیشان بدەن، دواتر لە رێگەی گفتوگۆ و چالاکی شانۆییەوە، چارەسەر و پێشنیاری یاسا دروست بکەن. بەم شێوەیە، شانۆ دەبێتە ئامرازێک بۆ گۆڕینی کۆمەڵگە و دیموکراسییەتییەکی راستەقینەتر.
ناوەڕۆکی سەرەکی
سەرچاوە و بنەماکانی (بواڵ) باس لە چۆنێتی دروستبوونی ئەمجۆرە شانۆیە دەکات، چۆن لە شانۆی فۆرۆمەوە گەشەی کردووە، کە تێیدا بینەران، کە پێیان دەوترێت «بینەر-ئەکتەر» یان Spect-actors) دەتوانن بچنە سەر سەکۆ و چارەسەری کێشەیەک پێشکەش بکەن.
ئەو باس لەئەزموونەکەی خۆی لە ریۆ دەکات، کە لەگەڵ گرووپە شانۆییە ناوەخۆکان و کۆمەڵگەی ستەمدیدە کاری کردووە بۆ دروستکردنی پێشنیاری یاسایی. بەمشێوەیە، 13 یاسا لە ماوەی کارکردنیدا پەسەند کراون، وەک یاسای پاراستنی شایەتحاڵەکان و مافی کەمئەندامان.
شێوازی کتێبەکە تێکەڵەیەکە لە تیۆری ئەزموونی کەسی و رێنماییەکی هیوادارانە بۆ ئەو کەسانەی دەیانەوێت ئەم شێوازە شانۆییە بەکاربهێنن. بواڵ بە شێوەیەکی روون و کاریگەر باس لە ئامانجەکەی دەکات کە بریتییە لە گۆڕینی شانۆ لە نمایشێکی سادەوە بۆ ئامرازێکی چالاک بۆ بەشداریی کۆمەڵایەتی و سیاسی. ساڵی1992 بواڵ وەک ئەندامێکی ئەنجومەنی شارەوانی لە ریۆ هەڵبژێردرا، پۆستێک کە تا ساڵی 1996 بەردەوام بوو. لەم ماوەیەدا ئەو بیرۆکەی شانۆیی یاسادانانەی خستە بواری کردارییەوە.
بواڵ لەگەڵ گرووپە شانۆییە ناوخۆییەکان و کۆمەڵگەی ستەمدیدە، کاری دەکرد بۆ پیشاندانی کێشەکانی وەک نایەکسانی، نەبوونی مافە بنەڕەتییەکان یان ستەمی کۆمەڵایەتی. لە رێگەی نمایشی شانۆییەوە، خەڵک دەرفەتیان هەبوو چارەسەر پێشنیار بکەن و ئەم پێشنیارانە دواتر وەک پڕۆژەیاسا پێشکەش بە ئەنجومەنی شارەوانی دەکران،
بەڵام پاش تەواوبوونی ئەزموونەکەی لە ریۆ، بواڵ ئەم کارەی خۆی لە کتێبی Legislative Theatreدا کۆکردەوە، کە وەک بەڵگەیەک بۆ سەرکەوتن و کەموکورتییەکانی ئەم شێوازەیە. کتێبەکە لە بنەڕەتدا وەک وەڵامێک بۆ ئەو پرسیارە دروست بووە: «چۆن دەتوانین شانۆیی ستەمدیدەکان بکەینە ئامرازێکی کرداری بۆ گۆڕینی واقیع؟»
لە کتێبەکەدا، بواڵ باس لەوە دەکات چۆن لە ماوەی کارەکەیدا، 13 یاسا بە دەستی شانۆیی یاسادانان پەسەند کراون، وەک یاسایەک بۆ پاراستنی بەتەمەنەکان یان یاسایەک بۆ باشترکردنی دۆخی کەمئەندامان. هەروەها بواڵ باس لە ئەخلاقییەت و مەترسییەکانی ئەم شێوازە دەکات، وەک چۆن دەبێت دڵنیابین کە دەنگی خەڵک دەبیسترێت و ناکەوێتە ژێر کۆنتڕۆڵی سیاسییەکانەوە.
ئەم کتێبە وەک پلاتفۆرمێک بۆ بڵاوکردنەوەی ئەم ئایدیایە بەرهەمهێنراوە، بە هیوای ئەوەی کۆمەڵگەکانی دیکەش بتوانن لەم شێوازە کەڵک وەربگرن.
لەپشت کتێبەکەوە مێژووی کەلتوریی و سیاسی
دیکتاتۆرییەت و ستەم لە بەرازیل هەبووە کە بواڵ لە کاتێکدا لەبەرازیل گەورە بووە، ئەو وڵاتە لەژێر سایەی دیکتاتۆرییەتی سەربازیدا بوو (1964-1985). ئەم دۆخە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر تێگەیشتن لە شانۆ هەبوو، چونکە ئەو پێی وابوو، شانۆ نابێت تەنها بۆ گەیاندنی چیرۆک بێت، بەڵکو دەبێت وەک ئامرازێک بۆ بەرگریکردن لە ستەم بێت، ئەمە بنەمایەک بوو دواتر بۆ شانۆی یاسادانان گەشەی کرد.
گەڕانەوە بۆ بەرازیل: کاتێک بواڵ پاش دوورخستنەوە گەڕایەوە بۆ بەرازیل لە ساڵی1986 ، وڵاتەکە لە قۆناغی دیموکراسییەتێکی نوێدا بوو، ئەمە دەرفەتێکی گونجاو بوو بۆ بواڵ تا تیۆرییەکانی خۆی لە دۆخێکی سیاسیی نوێدا تاقیی بکاتەوە، دواجاریش بووە هۆی دروستبوونی شانۆی یاسادانان.
مێژووی کرداری شانۆیی یاسادانان
چۆن کار دەکات؟ لە ریۆ دی جنیریۆ، بواڵ گرووپە شانۆییەکانی دامەزراند کە لەگەڵ کۆمەڵگەی ناوچە ستەمدیدەکان(وەک فاڤێلاکان) کارەکانیان دەکرد. لە نمایشەکاندا کێشەیەکی کۆمەڵایەتی وەک بێکاری یان نەبوونی چاودێری تەندروستی پیشان دەدرا و دواتر بینەران دەهاتنە سەر سەکۆ بۆئەوەی چارەسەرێک پێشنیار بکەن. ئەم پێشنیارانە لە لایەن بواڵ و تیپەکەیەوە کۆدەکرانەوە و وەک پڕۆژەیاسا پێشکەش دەکران.
نموونەیەکی تر: یەکێک لەو یاسایانەی لەم پرۆسەیەدا پەسەند کران، یاسایەک بوو بۆ پاراستنی شایەتحاڵەکان لە دۆسێی تاوانەکاندا. ئەمە لە کاتێکدا هات کە کۆمەڵگەیەک لە ناوچەیەکی هەژار باسی ترسی خۆیان لە وتنی راستی لە دادگاکان کرد، لە رێگەی شانۆوە. ئەم کێشەیە گەشتە بەرگوێی یاسادانەرەکا.
یاسای پاراستنی شایەتحاڵەکان
کێشەکە لە یەکێک لە ناوچە هەژارەکانی ریۆ(فاڤێلا)روویدا، خەڵکەکە ترسیان هەبوو لە وتنی راستی لە دادگاکاندا سەبارەت بە تاوانەکان، چونکە هیچ پاراستنێکیان بۆ نەبوو لە دوای شایەتیدان. ئەم ترسە وای لێکردبوون تاوانبارەکان بە ئاسانی لە سزا رزگاریان ببێت.
پڕۆسەی شانۆیی بواڵ و گرووپە شانۆییەکەی نمایشێکیان ئەنجام دا کە دۆخێکی وەها پیشان دەدا کەسێک شایەتی دەدات، بەڵام دواتر لەلایەن تاوانبارەکانەوە هەڕەشەی لێدەکرێت. دوای نمایشەکە بینەر-ئەکتەرەکان(خەڵکە ناوخۆییەکان) هاتنە سەر سەکۆ و پێشنیاریان کرد کە دەبێت حکومەت، سیستەمێکی پاراستن بۆ شایەتحاڵەکان دابین بکات. لە ئەنجامدا لە رێگەی گفتوگۆ و کاری شانۆییەوە، پێشنیارەکە گەشەی کرد و بووە پڕۆژەیاسایەک کە بواڵ پێشکەشی ئەنجومەنی شارەوانی کرد. ئەمە یەکێک بوو لەو یاسایانەی کە پەسەند کران و سیستەمێکی پاراستنی شایەتحاڵەکان دروست کرا.
نموونەیەکی تر، یاسای باشترکردنی دۆخی کەمئەندامان، کێشەکە لە کۆمەڵگەیەکی دیکە، کەسە کەمئەندامەکان باسیان لەوە دەکردن هیچ دەستڕاگەیشتنیان بە شوێنە گشتییەکان نییە، (وەک رامپە و کورسی) و خزمەتگوزارییە تەندروستییەکانیش بۆیان زۆر سنووردار بوو.
پڕۆسەی شانۆیی لە نمایشیدا، چیرۆکی کەسێکی کەمئەندام پیشان درا نەیدەتوانی بچێتە ناو قوتابخانەیەک یان بازاڕێک بەهۆی نەبوونی دەستڕاگەیشتن. بینەران بەشدارییان کرد و پێشنیاریان کرد کە پێویستە یاسایەک هەبێت شوێنە گشتییەکان ناچار بکات رامپ و ئامرازەکانی دیکە دابین بکەن.
ئەنجامی ئەم پێشنیارە لە رێگەی شانۆی یاسادانانەوە بووە یاسایەکی شارەوانی کە دەستڕاگەیشتنی کەمئەندامان بە شوێنە گشتییەکانی باشتر کرد و بەشێک لە بودجەی شار بۆ ئەم مەبەستە تەرخان کرا.
نموونەیەکی تر، یاسای پاراستنی پیران
کێشەکی تر لە یەکێک لە ناوچەکان ئەوە بوو، پیرەکان شکایەتیان لەوە هەبوو زۆرجار لەلایەن خێزانەکانیانەوە بەجێدەهێڵران و هیچ پاراستنێکی کۆمەڵایەتییان بۆ نەبوو. پڕۆسەی پیران: نمایشەکە دۆخی پیرێکی پیشان دا کە بە تەنیا لە ماڵەوە دەژیا و نەیدەتوانی چاودێریی خۆی بکات. بینەر-ئەکتەرەکان پێشنیاری خزمەتگوزارییەکی کۆمەڵایەتی پێشکەش کردن کە پیرەکان چاودێریی بکرێن و لە ماڵەکانی پیران یان سەنتەرە تایبەتەکاندا یارمەتیدەربن.
ئەنجامی ئەمەش بووە یاسایەک کە حکومەتی ناوخۆیی ناچار کرد خزمەتگوزارییەکی تایبەت بۆ چاودێری پیرەکان دابین بکات، ئەمەیش بەشێک لە ئەرکەکانی شانۆیی یاسادانان بوو. بەشداریی خەڵک بینەران دەبنە بەشێک لە چارەسەرکردن و پێشنیارەکانی خۆیان دەخەنەڕوو. پێشنیارەکان کۆدەکرێنەوە و دەبنە پڕۆژەیاسایەک کە بواڵ یان کەسانی دیکە پێشکەشی دەسەڵاتەکانی دەکەن.
کەواتە ئامانجی شانۆیی یاسادانان تەنها نمایشێکی سادە نییە، بەڵکو پرۆسەیەکی چالاکە، خەڵک دەکاتە بەشێک لە پڕۆسەی گۆڕینی کۆمەڵگەکەی خۆی. هەروەها لەم کتێبەکەدا، بواڵ باس لەوە دەکات هەندێک لەم نمایشانە لە شوێنە گشتییەکان وەک گۆڕەپانەکان یان ماڵەکان ئەنجامدراون، بۆئەوەی دڵنیابن کە خەڵکە ستەمدیدەکان خۆیانن، نەک کەسانی دەرەکی. ئەم کتێبە دوای بڵاوبوونەوەی لە ساڵی1998 ، بووبە سەرچاوەیەکی گرنگ بۆ شانۆکاران، چالاکوانان و سیاسەتمەداران کە دەیانویست شانۆ بەکاربهێنن بۆ گۆڕینی کۆمەڵگە. بواڵ لە کتێبەکەدا جەخت لەوە دەکاتەوە شانۆی یاسادانان دەتوانرێت لە هەر شوێنێک جێبەجێ بکرێت، نەک تەنها لە بەرازیل.
تا کۆچی دوایی بواڵ لە ساڵی2009 ئەم شێوازە لە وڵاتانی دیکەی وەک هیندستان، کەنەدا و بەریتانیا، تاقیی کراوەتەوە، هەرچەندە بە شێوەی جیاواز و لە چوارچێوەی ناوخۆیی جیاوازدا بووە.
تیۆری بواڵ باس لە چۆنیەتی گۆڕینی شانۆ لە نمایشێکی سادە بۆ پرۆسەیەکی سیاسی دەکات.
Legislative Theatre لە کتێبێکی شانۆی یاسادانان سیاسیەت وەک کۆسپێک بوو بۆ بواڵ کە لە ماوەی ژیانیدا بەدوای چارەسەری ستەمەوە بوو. لەم کتێبەدا، ئەو بە شێوەیەکی کرداریی پیشانی دا کە شانۆ دەتوانێت دەنگ بەبێدەنگەکان بدات.
