ژنێك لە سێبەری مێژوودا

پ.ی.د.ژینۆ عەبدوڵڵا


حەپسەخانی نەقیب ئەو ژنەیە كە فیكر و كردار و ئامانجەكانی پێش سەردەمەكەی خۆی كەوتبوون. سەردەمێك كە زۆر دەگمەن بوو تێیدا ژن هەڵبكەوێت و دەسەڵاتی هەبێت و شان لە شانی پیاوان بدات و باس لە مافەكانی ژنان بكات.
ئەو ژنەی نزیكەی سەدەیەك لەمەوبەر كەوتە پەروەردەكردنی ژنان لە رێی دامەرزراندنی یەكەم قوتابخانەی كوردییەوە، دواتریش لە ساڵی 1930 دا یەكەم رێكخراوی ژنانی دامەزراند.
حەپسەخان، نموونەیەكی ناوازەی ژنی دلێر و بوێرە لە مێژووی هاوچەرخی كۆمەڵی كوردەوارییدا. ئەو خانمە بلیمەتە لەگەڵ خەمی نەتەوەیی و هاوكاریكردنی لایەنە كوردییەكان لە پارچە جیاوزەكاندا، بایەخێكی گەورەی دابوو بە ژنان  و هەمیشە لە هەوڵی پێگەیاندنیاندابوو. ئەو سەردەمەی حەپسەخان شانازیی بە ژنێتییەوە دەكرد، باسی مافی ژن لەناو كورددا یان نەبوو، یان هەر زۆر كەم بوو.
حەپسەخان، كچی مەعروف بەرزنجیی بوو، لەسەردەمی قەڵەمڕەوی توركیای عوسمانیدا نازناوی (نەقیب)ی پێبەخشرا، چونكە نوێنەری (سادات - شێخان) بووە، هەر بەو هۆیەشەوە ناوی حەپسەخان لەگەڵ نازناوی (نەقیب)ەكەی باوكیدا یەكانگیر بوو، وەك یەكێك لە هەرە بەناوبانگترین كەسایەتییەكانی كورد بە حەپسەخانی نەقیب ناسرا.

بنەماڵەیەكی ئاینپەروەر و زانستدۆست
حەپسەخان لە بنەماڵەیەكی ئاینی ‌و زانستپەروەر و خزمەتگوزاری مەزنی كورددا  پەروەردە بووە. شارەزایانی مێژووی ناودارانی كورد بە ستاییش و بایەخەوە باس لە بەخشندەیی و خێرخوازی و گوفتاری شیرین ‌و دەروونی پاكی ئەم خانمە پێشەنگە دەكەن. لەم بوارەشدا پەیوەندیی پتەو و بەردەوامی لەگەڵ ژنانی شاری سلێمانی‌ و دەوروبەری بە نموونە دەهێنرێتەوە كە چۆن بەردەوام سەردانی دیوەخانەكەیان كردووە، تەنانەت ئەگەر ژنێك تووشی كێشەیەكی كۆمەڵایەتی یان دارایی بووبێت ‌و زۆری لێ كرابێت، پەنای بۆ حەپسەخان‌ بردووە و ئەویش بەدڵێكی فراوانەوە لە كێشەكەی كۆڵیوەتەوە و بۆی چارەسەر كردووە. زۆر جاریش لەڕووی داراییەوە كۆمەكی ئەو ژنانەی كردووە تا وای لێهاتووە نەك هەر لەناو ژناندا رۆڵ‌ و پلە و پایەی كۆمەڵایەتی هەبووە، بەڵكو تا ئێستاش لەسەر ئاستی كوردستان وەك ژنێكی خانەدان و پایەدار لێی دەڕوانرێت.

ژنی خوێندەوار، كۆڵەكەی پێشكەوتنی گەلە
دەشێ بوترێت ئەو سەردەمەی حەپسەخانی نەقیبی تێدا ژیا، كۆمەڵی كوردەواریی هاوشێوەی هەندێك لە گەل و وڵاتانی تری خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، بە سەربەخۆ و داگیركراوەوە، سیخناخ بوو بە بیری خێڵەكی و باوكسالاری و جیاوازیی رەگەزی لەپاڵ دەرد و ئافەتە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی تری وەك نەبوونی دیموكراسی و مەدەنییەت و حوكمی نوێنەرایەتی گەل وهەژاریی و نەداریی و نەخۆشی و نەخوێندەواریی، بەتایبەت لەناو كچان و ژناندا. ئا لەو سەردەمەدا كە لە هەندێك ناوچەی جیهان دەوترا (ئەگەر پیاوێك خوێندەوار بكەیت تاكە كەسێك خوێندەوار دەكەیت، بەڵام ئەگەر ژنێك خوێندەوار بكەیت، ئەوا خێزان / نەتەوەیەك خوێندەوار دەكەیت)، ماڵ ‌و دیوەخانەكەی حەپسەخان ببووە قوتابخانەیەكی كۆمەڵایەتی تا ژنان لێیەوە فێری خوێندن و هۆشیاریی ببن، لەهەمان كاتیشدا ببووە مەڵبەندێكی شكۆداری نیشتمانپەروەری، بە چەشنێك ژنان بە ئیلهام وەرگرتن لە كەسایەتیی ئەو شێرە ژنەی كوردەوە، بیری كوردایەتییان دەبزوا و بیری رامیارییان لەلا پەیدا دەبوو.

كۆمەڵەی ئافرەتانی كورد
ساڵی 1923 كە سمكۆی شكاك هاتە سلێمانی‌ و پێشوازییەكی شاھانەی لێكرا، ژنانی سلێمانی بە كاریگەریی حەپسەخان رۆڵی بەرچاویان بینی و بۆ پیشاندانی شكۆ و رێزداریی میوانەكەی دارولمولكی بابان، رژانە سەرشەقامەكان. 86 ساڵ لەمەوبەر و لە 28/6/1930 دا لە سلێمانی، یەكەمین كۆمەڵەی ژنان بەناوی (كۆمەڵەی ئافرەتانی كورد)ەوە بە ‌سەرۆكایەتی ژنە ناسراوەكەی شار (حەپسەخانی نەقیب) دامەزرێنرا. حەپسەخانی عیرفانەفەنی، خێزانی جەمیل سائیب سكرتێری بووە و بارەگای تایبەتیشیان هەبووە. گومانی تێدا نییە پەیدابوونی كۆمەڵەیەكی لەو جۆرە بۆ داكۆكیكردن لە ماف ‌و داواكانی ژنان لە ناوەڕاستی نیوەی یەكەمی سەدەی رابردوودا، نموونەیەكی كەم وێنەیە، تەنانەت لە سەرئاستی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا.

نامەیەك بۆ (كۆمەڵەی گەلان)
ئەم ژنە وریا ‌و تێكۆشەرەی كورد، ساڵی 1930 نامەیەكی رامیاریی مێژوویی بۆ رێكخراوی (كۆمەڵەی گەلان) لە شاری»ژنێڤ»ی سویسرا، كە بە ناوەندی دیپلۆماسیی جیهان دەناسرێت، نووسیی و بە راشكاویی داوای مافی چارەنووسی كوردی كرد لەسەر خاكی كوردستان. ئەو داواكارییەی ئەو ژنە كوردە، دەنگێكی باشی دایەوە، بە تایبەتی لەو سەردەمە تاریكەدا كە كوردی تێدابوو، گەلێكی بێ بەشكراو لە مافی دەوڵەتداری و نیشتمانێكی پارچەكراو و بە زۆر لكێنراو بە عیراقێكی عەرەبییەوە.
كوردبوون و دەوڵەتداری ناخ و دڵ و دەروونی حەپسەخانی تەنیبوو، بۆ نموونە كاتێك كۆماری كوردستان بە سەرۆكایەتی پێشەوا قازی محەمەد لە 1946 لە مەهاباد دامەزرا، حەپسەخان بەهەموو توانایەكی داراییەوە پشتگیریی ئەو كۆمارە ئازیزە ساوایەی كوردی كرد. لەبەرامبەردا پێشەوا قازی محەمەد سوپاسنامەیەكی تایبەتی بۆ نارد و رێزێكی زۆری لێنا.

یەكەم قوتابخانەی ژنان لە مێژووی كورددا
حەپسەخان لە بواری زانستپەروەری ‌و بڵاوكردنەوەی خوێندەواری لەناو ژنانی كورددا، رۆڵێكی باڵای بووە، بۆیە نەك هەر جێی شانازی پێوەكردنی ژنانی كورد بووە، بەڵكو مایەی شانازی گەلی كورد بووە بەگشتی، چونكە جگە لە ھەڵوێستی چاكەخوازیی كۆمەڵایەتی‌ و خزمەتکردنی خەڵك ‌و یارمەتیدانی هەژار و نیشتمانپەروەریی، هەڵوێستێكی بەرزیشی هەبووە بەرامبەر بەكردنەوەی قوتابخانەی ژنان بۆ لەناوبردنی نەخوێندەواری، هەوڵێكی بێ پایانی دا بۆ كردنەوەی خوێندنگەیەكی ژنان، كە بە ئێواران ژنانی كورد لەو قوتابخانەیە دەیانخوێند، تەنانەت حەپسەخان خۆشی بوو بە قوتابی ئەو قوتابخانەیە، یەكەم قوتابخانەی ژنان بوو لە مێژووی كورددا و خانوویەكی خۆی کرد بە قوتابخانە، پاشانیش ئەو قوتابخانەیە کە موڵک و ماڵی خۆی بوو لەسەر پەروەردە تاپۆی كرد.

پەروەردەی خێزانی
پسپۆڕانی بواری دەروونناسی پێیانوایە كەسایەتی و گەورەیی مرۆڤ بەشێكی پەیوەستە بە پەروەردە و فێركردنی قۆناغی منداڵییەوە، واتە دایك و باوك وەك چۆن دەبنە هۆی ئەوەی كچەكانیان شەرمن و ترسنۆك دەرچن، بەهەمان شێوەش دەتوانن كچەكانیان ئازا و چاونەترس بن. لەم روانگەیەوە پێویستە دایك و باوكی (حەپسەخان) بناسین و بزانین لەچ جۆرە كەش وهەوایەك دا پەروەردەیانكردووە.
(شێخ مارف)ی باوكی و(سەلمەخانی) دایكی لەبەرئەوەی لە دوو كچ (حەپسە و ئایشە) زیاتر منداڵیان بۆ نەماوەتەوە گرنگییەكی تەواویان  بە کچەکانیان داوە. ئایشەخان لەدواییدا دەبێتە پاڵپشتێكی گەورەی شێخ مەحمودی حەفیدی (هاوسەری)، باوكیان هەمووكات ئەوەی بەگوێیاندا داوە: (رۆڵە لەگەڵ كوڕدا جیاتان ناكەمەوە، كە شێر لە بێشە هاتەدەر، چ نێر بێ‌ چ مێ)، ئەم بیروباوەڕ و هەڵسوكەوتە، نەك هەر بۆ ئەو رۆژگارە تەنانەت بۆ ئەم سەردەمەش بیركردنەوە و قەناعەتێكی گەورەیە.
سەرەتای پەراوێزخستن و چەپاندن و سەركوتكردنی كچان لە جیاوازییكردنەوە سەر هەڵدەدات. هەر ئەم بیركردنەوە و روانینە بەسە بۆ ئەوەی حەپسەخان لەژیاندا بەدوای رۆڵی خۆیدا بگەڕێت و بتوانێت‌ ببێتە كەسێك بوونی خۆی بسەلمێنێت و كاریگەریشی لەسەر دەوروبەر هەبێت. ئەوە گەورەترین كێشەی ژنی كوردە، كە هەر بە منداڵی بە حوكمی كچ بوونی لەژیان ترسێنراوە و پەراوێز خراوە.
ئەو قەناعەتەی باوكی حەپسەخان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەو لەو رۆژگارەدا لەژێر كاریگەریی قوتابخانەی نوێكردنەوەی ئاینیی (سەید جەمالەددینی ئەفغانی)دا بووە، كە خوێندنەوەی تایبەتی هەبووە بۆ ئاینداریی، بەتایبەت ئازادییەكانی ژن و مافەكانی لە ئاینی ئیسلامدا.
شێخ مارف پیاوێكی خواناس، بەخشندە، لێبووردە، سنگ فراوان و ژیر بووە. خاوەنی دیوەخانێكی گەورە بووە، كە خەڵكی شار و لادێ روویان تێكردووە. دەگێڕنەوە جارێكیان جوتیارەكانی دێی (كوڕەداوێ) هاتوونەتە سلێمانی بۆ سکاڵاكردن لە (شێخ مارف) لەسەر مەسەلەی موڵك و شەو لەماڵی ئەو دەمێننەوە. بەیانییەكەی بۆ نوێژ ئەوانیشی بەخەبەرهێناوە و بەیەكەوە نوێژیان كردووە و نانی بەیانیان خواردووە، ئەوجا بەرەو دادگا رۆیشتوون. نە ئەوان دەستیان لە سکاڵاكەیان هەڵگرتووە، نەئەویش وازی لە میواندارییان هێناوە. هەمیشە هاوكاری  هەژاران و خزمەتگوزاریی  مزگەوتەكان بووە.
پێش ئەوەی باسی دایكی بكەین، دەتوانین بڵێین ئاشكرایە دایك كاریگەرییەكی راستەوخۆ و گەورەتری هەیە بۆ سەر كەسایەتی كچ بە هۆی هاورەگەزبوونیان لەلایەك و زیاتر پێكەوەبوون و نزیكیشیان لەلایەكی ترەوە بەراورد بە كوڕان، تەنانەت هەندێك وای دەبینن كاریگەریی دایك لەسەر كچ لە باوك زیاترە.
سەلمەخانی دایكی ژنێك بووە هەمیشە دڵنەوایی خەڵكی كردووە و خزمەتی هەژارانی کردووە. ماڵەكەی لە رێكوپێكی وخاوێنییدا نموونە بووە، بۆیە خەڵكی وەك قوتابخانە كچیان ناردووەتە لای تا رۆشنبیری و زانستی لێوە فێر بن. هەروەها بە كەسێكی قسەخۆش ناوبانگی دەركردووە. دەوترێت  كاتێك‌ كە (شێخ مەحمود) گیراوە، دوعای بۆ كردووە و وتویەتی: (خوایە ئەمجارەو جارێكی تریش مەحمود رزگار بكەی)، لێیان پرسیوە بۆ وا دەڵێی؟ لە وەڵامدا وتویەتی: (ئاخرهەرگیز مەحمود كۆڵ نادات، بۆیە دەبێت دوعای ئەمجارە و جارێكی تریشی بۆ بكەم).
یەكێك لە هۆكارەكانی شكستی پەروەردە، نازکێشانی لەرادەبەدەری منداڵە. هەرچەندە حەپسەخان و ئایشەخان بەنازبوون و خوا سەروەت و سامانێكی زۆری پێ بەخشیبوون، بەڵام بەهۆی لێزانی دایك و باوكیانەوە نەیانهێشتووە ئەوە كار بكاتە سەرلایەنی پەروەردەییان. سەلمەخان هەموو ئیش و كارێكی ناو ماڵی پێكردوون و راوبۆچوونی وەرگرتوون لەكاروباری ژیاندا. خەڵكی سەركۆنەی سەلمەخانیان كردووە و وتویانە ئێوە دەتوانن خزمەتكار و كەسی ئیشكەر رابگرن، بۆچی ئەوهەموو ئەركە دەخەیتە ئەستۆی ئەو كچانە، لە وەڵامدا وتویەتی: (ئەگەر ببنە خاوەن ماڵ دەبێت بزانن چۆن بەڕێوەی بەرن، ئەگەر خزمەتكاریشیان هەبێت، دەبێت بزانن چۆن سەرپەرشتییان دەكەن، كێش دەڵێت ئەم سامانەیان تاسەر بۆ دەمێنێت؟ بافێری سستی و لەخۆباییبوون نەبن).

   خەمخۆریی بۆ كچان و ژنان
یەكێك لە گرفتە گەورەكانی كۆمەڵی كوردەواری نەخوێندەواری بووە، بەتایبەت لە سەردەمێكدا تەنیا پیاوان بۆیان هەبووە بخوێنن ئەویش لە حوجرەكاندا. بە گشتی ئافرەت لەو نێوەدا مەگەر لەماڵەوە فێركرا بێت، بۆیە زۆربەی ئەوانەی هەڵكەوتوون كچی ئەو مەلا و شێخانەن كە لەلای باوكیان خوێندوویانە. حەپسەخان زۆر خەمخۆرانە و بە پەرۆشی دەستی دایە هۆشیاركردنەوەی دەوروبەری بۆخوێندنی كچان، كاتێك یەكەم قوتابخانەی سەرەتایی كچان لەساڵی (1926) دا لە سلێمانی دەكرێتەوە، ئەو رۆڵی دیاری هەبووە لەسەرخستنی ئەم قوتابخانەیەدا، كاریگەریی راستەوخۆی هەبووە لەسەر بیروبۆچوونی خێزانەكان، لەگەڵ مامۆستاكاندا ماڵ بەماڵ گەڕاوە بۆ ناونووسكردنی كچان. دایكانی لە دیوەخانەكەی خۆیدا كۆكردوەتەوە و هانیداون تا كچەكانیان لەخوێندن بێبەش نەكەن. هەر دایكێكیش رێگر بووبێت لەناردنی كچەكەی بانگی كردووە و بە جیا قسەی لەگەڵ كردووە. زۆربەشیان بەقسەیان كردووە، هەر خێزانێكیش باری ئابووری باش نەبووبێت ئەركی خوێندنەكەی لە ئەستۆ گرتووە و چەندین قوتابی كوڕ و كچی خستووەتە بەرخوێندن. ئەم هەوڵانەی تا قۆناغی خوێندنی سەرەتایی كاریگەرییان دەبێت، كە قوتابییەكان شەشی سەرەتایی تەواو دەكەن جارێكی دی كەسوكاریان دەبنەوە رێگر و رازی نابن كچەکانیان لەوە زیاتر بخوێنن. ئەمیش دیسان دەست بەهەوڵەكانی دەكاتەوە، دەستیان لێ بەرنادات تا خوێندنیان پێ تەواو دەكات و لەسەرئەركی خۆی بۆ تەواوكردنی خوێندن دەیان نێرێت بۆ (بەغداد)، زۆرجار وەك دایكێكی دڵسۆز خۆی بابۆڵەی بۆ پێچاونەتەوە. هەروەها حەپسەخان رۆڵێكی گەورەی بینیوە لە كردنەوەی قوتابخانەی زانستی (ژنان)، خۆشی لەوێ بووەتە قوتابی، دەستی هاوكاری بەردەوام بووە بۆ قوتابخانەكان. رێزێكی زۆری مامۆستایانی گرتووە و لەسەرووی مەجلیسەكانییەوە جێی كردوونەتەوە و میوانداریی ئەو مامۆستا و قوتابیانەشی كردووە كە لە دەرەوەی شارەوە هاتوون و ئاهەنگی تایبەتی بۆ ساز كردوون، هەر مامۆستایەكیش بەمەبەستی وانە وتنەوە رووی كردبێتە سلێمانی، لای ئەو جێی بۆ كراوەتەوە تا لە نزیك قوتابخانەكەیەوە خانووی بۆ گرتوون.

   حەپسەخان و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی
حەپسەخان لە پەیوەندیی كۆمەڵایەتییدا زۆر سەركەوتوو بوو، بەڵكو خاوەنی چەندین هەڵوێستی جوامێرانەش  بووە، هەربۆیە لای كەسوكاری زۆر خۆشەویست بووە.
ئەو بەبەردەوامی سەردانی کەسوکاری كردوون و لەخۆشی و ناخۆشیدا بەدەمیانەوە بووە، وەك كوڕ و كچی خۆی مامەڵەی لەگەڵ منداڵی خزم و كەسوکاریدا كردووە. ئەو خزمانەش كە لە دەرەوەی سلێمانی بوون سەردانی كردوون، ئەگەرچی لە دوورترین شوێنیش بوو بن. لە چارەسەركردنی ناكۆكییەكانیان و ژن و ژن خوازیشیاندا هاوكارێكی باش بووە بۆیان، لە ماڵەكەی خۆیدا وەك هاوسەرێك لەگەڵ (شێخ قادر)ی ئامۆزای زۆرتەبا و رێزلێگیراو بووە، شێخ قادریش رێزی لەو زیرەكی و لێهاتووییەی گرتووە و گوێڕایەڵی سەرنج وتێبینییەكانی بووە، هەرچەندە لەو سەردەمەدا هەڵویستی پیاوانەی لەو جۆرە بەرامبەر بە ئافرەت زۆركەم بووە لەنێو كۆمەڵگەی كوردیدا، هەر بۆیە (پیرەمێرد)ی نەمر بە (شێخ حەپسە) ناوی بردووە، واتە زۆرجار حەپسەخانی خستووەتە جێگەی شێخ قادر.
تێبینی: بۆ نووسینی ئەم بابەتە سوودم لە كتێبی (ژیان و تێكۆشانی حەپسەخانی نەقیب – ئامادەكردن و نووسینی درەخشان جەلال حەفید) بینیوە.