بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی دامەزراوەی توێژینەوەی ئاشتیی ئۆسلۆ، کە ئاژانسی فرانس پرێس بڵاویکردووەتەوە «لە 78 ساڵی رابردوودا لە جیهان ژمارەیەکی پێوانەیی لە شەڕ و ململانێ تۆمارکراوە، 61 ململانێ و شەڕی چەکداری لە 31 وڵاتی جیاواز روویداوە و 130 هەزار کەسیش بەهۆیەوە، کوژراون».
ئەوەشخراوەتەڕوو، لەو شەڕانەدا ئەفریقا پشکی شێری بەرکەوتووە، کە 28 ململانێ لەسەر ئاستی وڵاتان هەبووە، لە دوای ئەویش ئاسیا دێت بە 17 شەڕ و ململانێ.
وڵاتانی ناوچەكە پەیوەندیدارن
د.یاسین تەها توێژەر و مامۆستای زانکۆ بە كوردستانی نوێ-ی راگەیاند: بێگومان هەمیشە دەرفەتی راگرتنی شەڕ و جەنگ هەیە، چونكە ئەمە شەڕی كۆتایی نییە، هەرچەندە ئیسرائیل دەڵێت ئامانجیان گۆڕینی حكومەتی ئێرانە، بەڵام ئەوە لێكەوتەی زۆرە و بە تەنها بە بڕیاری ئیسرائیل نابێت، ئەمریكا و وڵاتانی ناوچەكە پەیوەندیدارن بەوەوە و ئێران وڵاتێكی گەورەیە و فرە پێكهاتەیە، دواتر عیراق و سوریا و ناوچەكە بەرگەی ئەوە ناگرێت درزێكی تری گەورەی تێدا دروست بێت، بەڵام قسە لەسەر ئەوەیە لە سنووری سنوورداركردنی توانا ئەتۆمییەكان و توانا لۆجستییەكانی ئێران تا چەند دەوەستێتە سەر شەڕەكە، بەتایبەتی لەم دوو رۆژەی دواییدا زیاتر باسی دانوستان و رێكکەوتن و وەستانی شەڕەكە دەكرێت و چەندین سەركردەی وڵاتان هاتوونەتە سەر هێڵ بۆ چارەسەركردنی كێشەكە، بەڵام ئیسرائیل چەند ئامانجێكی خۆی هەیە تا نەیپێكێت، قورسە بەمشێوەیە شەڕەكە بووەستێت.
ئیسرائیل خەمڵاندنی كردووە بۆ توانای بەرگریی ئێران
وتیشی: روون نییە ئەم ئامانجانە وەكو خۆی بەدی بێت، چونكە ئەمەش كەوتۆتەوە سەر توانای بەرگریی ئێران، بە دڵنیاییەوە ئیسرائیل خەمڵاندنی كردووە بۆ توانای بەرگریی ئێران، رەنگە روون نەبێت، یان زیاتر یان كەمتر بێت، لەبەر ئەوە ئێستا توانای مانۆڕ و بەرگریی و لۆجستی و چەك و تەقەمەنی و تەكنیكی شەڕی هەردوولا بڕیار دەدات، ئەمەش شتێك نییە ئاشكرا بێت، لەبەر ئەوە كەی ئەمانە كۆتاییهات دوای ئەوە دانوستان دەستپێدەكات، كە ئەمەش لە قۆناغێكدا دەبێت هیچ مەترسییەك لەسەر ئاسایشی ئیسرائیل نەبێت.
سەقامگیریی ئابووریی
سەبارەت بە دۆخی ئابووری لە كاتی جەنگەكاندا، د.رەنج تاهیر عەبدوڵڵا مامۆستا لە كۆلێجی بازرگانیی زانكۆی سلێمانی بە كوردستانی نوێ-ی راگەیاند: یەكەم شت كە شەڕ تێكی دەدات بابەتی سەقامگیریی ئابوورییە لەو وڵاتەدا كە جەنگەكەی تێدا روودەدات، هەروەها پرسی وەبەرهێنان کە مەبەست لەوەیە شوێنێك شەڕ و جەنگی تێدابێت، مەترسی تێیدا بەرزە، مەترسیشی تێدا بەرزبوو واتە ئەو داهات و قازانجەی وەبەرهێن بەدەستیدەهێنێت بە بەراوردی ئەو مەترسییە نییە كە لەو شوێنەدا هەیە، بۆیە زیاتر لەو شوێنانە دەكشێنەوە، ئەو دەستاودەستكردنەی پارە كە پێشتر هەبووە لە ناو بازاڕدا نامێنێت یان كەمدەبێتەوە، واتە داهاتی تاكەكەس دادەبەزێت و ئەمەش وا دەكات ئەوانەی كە چینی مامناوەندن نزیكدەكاتەوە لە چینی هەژار.
كێشەی كۆمەڵایەتی
وتیشی: ئەگەر ئەم دۆخە درێژە بكێشێت، خەڵك بێكار دەبێت و دەستمایەی نابێت، كە دەستمایە و پارەش نەبوو هەژاریەكی زۆر لە وڵاتدا دروست دەبێت، هەژاریش چەندین كێشەی كۆمەڵایەتی بەدوادادێت، تا ئەم دۆخەش چاكدەكرێتەوە و بارودۆخەكە ئاسایی دەبێتەوە، كاتێكی زۆرتری دەوێت، سەیردەكەیت خەڵكانێكی زۆر زەرەرمەنددەبن.
ئاماژەی بەوەشدا: ئەگەر سەیربكەیت لە كاتی شەڕدا هەموو وڵاتان و ئەو وڵاتانەی كە هاوپەیمانی ئەو دەوڵەتەن كە شەڕی تێدایە، پێویستە بە رێگەی دیپلۆماسی كێشەكان چارەسەر بكەن، نەك لەرێگەی جەنگ، چونكە كاریگەرییەكانی جەنگ تەنها لە رۆژێك و دوو رۆژدا كۆنابێتەوە، بەڵكو چەندین ساڵ دەخایەنێت تا دەگاتەوە دۆخی ئاسایی پێش جەنگ.
ململانێ نێودەوڵەتییەكان
د.فاروق عەبدول مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سلێمانی بە كوردستانی نوێ-ی راگەیاند: ئەگەر قسە لەسەر ململانێ نێودەوڵەتییەكان، یان ناوچەییەكان بكەین، بێگومان دەزانین هەریەك لەم ململانێیانە كۆمەڵێك هۆكار و فاكتەر لە پشتیانەوە هەیە، بەگشتی زیادبوونی ململانێكان دەگەڕێتەوە بۆ بوونی ئەو كێشانەی كە لە پێشووتردا چارەسەرنەكراون و بەشێكی ئەم كێشانە كێشەی كەڵەكەبووی مێژوویین و بۆ ئێستا ماونەتەوە وەكو كێشەی عەرەب – ئیسرائیل كە كێشەیەكی هەمیشەییە و بە چارەسەرنەكراوی ماوەتەوە، نەخشاندنی سنوورەكان، بەشێكی دیكەیە لەو پرسانەی كە كاتی خۆی وڵاتە داگیركەرەكان لەم ناوچانەدا كردوویانە، بەشێكی زۆری هێزگەلی لێ پەیدابوون و داوای راستكردنەوەی ئەو سنوورانە دەكەن، ئەمە پەیوەندی بە خاكەوە هەیە.
وتیشی: بەشێكی دیكەی پەیوەندی بە ململانێ ئابوورییەكانەوە هەیە، جیهانگیریی دەرگای فراوانی كردۆتەوە، ئەوەی پێیدەڵێن سنوورەكان نەماوە، كەواتە لە سەردەمی جهانگیرییدا، ئابووری رۆڵێكی گەورە دەبینێت، بۆیە بەشێكی ئەو شەڕ و ململانێیانەی هەیە پەیوەندی بە بەدەستهێنانی زۆرترین سەرچاوەوە هەیە، چ وزە بێت چ سەرچاوەكانی تری ئابووری بێت، بەشێكی دیكەی پەیوەستە بە هەڕەشە ئەمنییەكانەوە، لە ژینگەی دەوڵەتاندا قسەیەك هەیە دەوترێت «ژینگەی نێودەوڵەتی، ژینگەیەكی ئاژاوەگێڕییە»، لە ژینگەی ئاژاوەگێڕیشدا دەبێت تۆ پشت بە توانای خۆت ببەستیت، چونكە هێزێك نییە بتپارێزێت، بۆیە هەموو دەوڵەتان هەوڵی پاراستنی خۆیان دەدەن و هەوڵی زیادكردنی هەموو توانا سەربازی و دیپلۆماسییەكانیان دەدەن.
زیادبوونی گروپە جیهادییەكان
ئاماژەی بەوەشدا: بەشێكی تری ئەو ململانێیانەی كە هەیە، ململانێی نەژادین، پەیوەندی بە پێشێلکردنی مافی هێزێكی دیكەوە هەیە، واتە هێزگەلی دیكە و نەتەوەی دیكە هەیە لە ناوچەكەدا خاوەن كیان و دەوڵەت و خاوەنی بۆچوونی خۆی نییە، پێشتر ئەگەر تا جەنگی سارد شەڕی یەكلاییكردنەوەی سنوورەكان بێت، ئێستا كێشەی نەژاد سەری هەڵداوە، دەوڵەتان نەتەوەكان دەچەوسێننەوە.
راشیگەیاند: لایەنێكی دیكەش، بەزیادبوونی گروپە جیهادییەكانە، كە ئەمەش دیسان پەیوەندی بە ململانێی ئابوورییەوە هەیە، واتە جیهانێك هەیە كە هەموو شتێكت بۆ فەراهەم دەكات و جیهانێك هەیە لە هەموو خێر و بێرێك بێبەشە، ئەم نادادپەروەرییە وایكرووە توندڕەوی دروست ببێت، بۆیە رقێك دروستبووە ئایا رقێكی دیینییە یان رقێكی نەژادییە، ئەم رقوكینانە بێگومان كە زیاد دەبن و سەر دەكێشێت بۆ ململانێ و بەریەككەوتنی چەكداری.
كوردستانی نوێ – هیوا كازم
د.یاسین تەها
د.رەنج تاهیر
د.فاروق عەبدول
